Yurdçu

Arxeoloji araşdırmalar Yurdçunun qədim yaşayış məntəqələrindən biri olduğunu təsdiq edir. Yurdçunun qədim abidələri 1983-cü ildə kəndin şimal-qərbində su anbarı tikilərkən aşkar olunmuşdur. Bu abidələr içərisində ən qədimi Tunc dövrünün müxtəlif mərhələlərinə aid Yurdçu nekropoludur. Onlar içərisində ən qədim abidələr Orta Tunc dövrünün erkən mərhələsinə aiddir. Araşdırmalar zamanı müəyyən olunmuşdur ki, onlar üzəri torpaq və daş qarışıq kurqanla örtülmüş daş qutu tipli qəbirlərdən ibarət olmuşdur. Tapıntılar içərisində boyalı küpə yüksək sənətkarlıqla hazırlanması ilə diqqəti cəlb edir. Onun ağzının kənarı xaricə qatlanaraq dəyirmiləşdirilmişdir. Boğazı qısa və silindrik, gövdəsi qabarıqdır. Üzəri qırmızı boya ilə örtülmüş, gövdəsinin yuxarısı qırmızı boya üzərindən qara rənglə ştrixlənmiş üçbucaqlarla naxışlanmışdır. Bu tip boyalı qablar Naxçıvanda formalaşan Boyalı qablar mədəniyyəti üçün xarakterik olmuşdur. Tədqiqatlar zamanı müəyyən olunmuşdur ki, Boyalı qablar mədəniyyətinin formalaşmasında müxtəlif tayfaların rolu olmuşdur. Bu tayfalardan biri də Azərbaycanın qədim sakinləri olan Yurdçu tayfalarıdır. Maddi-mədəniyyət nümunələrinin analizi Yurdçu tayfalarının burada e.ə. III minillikdən başlayaraq məskunlaşdığını təsdiq edir.

Abidələrinin tədqiqinə əsasən demək olar ki, bu tayfalar Yurdçuda tarixin müxtəlif mərhələlərində məskunlaşmışdır. E.ə. II minilliyin sonuna aid arxeoloji materialların əksəriyyəti boz rəngli gil məmulatından ibarətdir. Saxsı məmulatı narın qum qarışığı olan gildən hazırlanaraq boz rəngdə yaxşı bişirilmişdir. Onların üzəri dalğalı, düz xətlərlə, bitişik ştrixlənmiş üçbucaqlarla naxışlanmışdır. Çaynik və kasa tipli qabların ağzının kənarında qulaqcıq şəkilli, bəzi küpələrin gövdəsinin yuxarı hissəsində göbələkvari çıxıntılar vardır. Bu tip qablar arxeoloji ədəbiyyatda "Naxçıvan mədəniyyəti" adlandırılan mədəniyyət üçün xarakterikdir. Erkən Dəmir dövründə Yurdçuda həyat davam etmişdir. Bu dövrə aid Babatəpə yaşayış yeri Yurdçu kəndindən 1 km qərbdə, çox da hündür olmayan təpə üzərində yerləşərək cənub-qərb və cənub-şərqdə dərə ilə məhdudlaşır, şimalda isə ensiz zolaq şəklində ümumi dağ silsiləsi ilə əlaqələnir. Sahəsi 0,5 hektardır. Mədəni təbəqə olduqca az saxlanmışdır. Aşınma nəticəsində mədəni təbəqənin üst layları tamamilə dağıdılmış, maddi-mədəniyyət qalıqları ətrafa səpələnmişdir. Yerüstü materiallar gil qab sınıqlarından, daş gürz, dən daşı və başqa əmək alətlərindən ibarətdir. Babatəpə yaşayış yerinin keramikası küpə və kasa tipli qablardan ibarət olub çəhrayı və boz rəngdə bişirilmişdir. Kəndin ətrafında qeydə alınan Yurdçu sərdabəsi inkişaf etmiş Dəmir dövrünə aiddir. Sərdabə 1985-ci ildə tikinti işləri görülərkən təsadüfən aşkar olunmuşdur. О, Yurdçu kəndinin qərb qurtaracağında alçaq təpənin üzərində yerləşir. Sərdabə dördkünc formalıdır. Onun divarları yonulmamış iri daşlardan hörülmüşdür. Sərdabənin şərq və qərb divarlarının hərəsində iki kvadrat formalı taxça, şimal divarında isə bir taxça vardır. Sərdabənin qapısı cənub tərəfdə yerləşir. Onun hündürlüyü 1,1 m, eni 0,6 m-dir. Giriş yolu xaricdən bütöv daş piltə ilə qapanmışdır. Sərdabənin üzəri bir neçə ton ağırlığı olan iki daş piltə ilə örtülmüşdür. Qəbrin uzunluğu 3 m, eni 1,6 m, hündürlüyü 1,8 m-dir. Sərdabənin içərisində olan skelet qalıqları vaxtında qeydə alınmamış və dağıdılmışdır. Qəbir avadanlığı əsasən silahlar, bəzək əşyalarından və keramikadan ibarətdir.

Keramika məmulatı beş küpə və bir kasadan ibarətdir. Küpələrin biri çəhrayı, üçü boz rəngdə yaxşı bişirilmişdir. Beşinci küpə iki hissədən ibarət olub hər iki üzdən şirlənmişdir. Onun xarici səthi mavi, ağ və qəhvəyi rənglərlə üç zolağa bölünmüşdür. Qabın xarici səthi naxışlandıqdan sonra rəngsiz şirlə örtülmüşdür. Belə qablar Azərbaycanda Xocalı kurqanlarından, Paşatəpədən və II Kültəpədən məlumdur.

Bəzək əşyaları tuncdan, gümüşdən hazırlanmış üzük, sırğa, bilərzik, sancaq, pilək və asmalardan, müxtəlif minerallardan hazırlanmış muncuqlardan ibarətdir. Onlar olduqca yüksək sənətkarlıqla düzəldilmişdir. Sərdabədənin avadanlığı Yaxın Şərq Azərbaycanın Dəmir dövrü abidələri arasında özünə geniş oxşarlar tapır. Sərdabədən aşkar olunmuş gil qablar, bəzək əşyaları isə Azərbaycanın Dəmir dövrü abidələri üçün xarakterikdir. Bu sərdabə Naxçıvan MR ərazisində aşkar edilmiş yeganə abidədir. Oradan aşkar edilmiş gil məmulatı və bəzək əşyaları е.ə. VIII–VII əsrlər üçün xarakterikdir. Tədqiqatlara əsasən demək olar ki, sərdabə tayfa başçısına məxsus olmuşdur.

Aşkar olunmuş abidələr kəndin Antik dövrdə sıx məskunlaşdırıldığını göstərir abidəsidir. 1985-ci ildə su anbarının tikintisi ilə əlaqədar dağıdılmış kurqanların yalnız yeraltı qəbir kameraları saxlanmışdır. Kurqanlar daş qarışıq torpaq təpəciklərdən ibarət olub yerdən 0,1–1,5 m hündürlükdədir. Kurqanların diametri 3–5 m-dir. Nekropolda 17 qəbir abidəsi öyrənilmişdir. Qəbirlər quyu formasında olub dairəvidir. Onlar bir-birinin yanında, torpağın altında olan bütöv daş layınadək qazılmışdır. Qəbirlərin hamısının üzəri qalın kül təbəqəsi ilə örtülmüşdür. Yurdçu kurqanlarından aşkar edilən maddi-mədəniyyət nümunələri çəhrayı və boz rəngdə bişirilmiş qablardan və şüşə məmulatından ibarətdir. Gil məmulatı arasında küpə tipli qablar və çıraqlar xüsusi ilə diqqətəlayiqdir.

Aparılmış tədqiqatlar Yurdçu kurqanlarının dəfn adətini müəyyən etməyə imkan verir. Bu qəbirlər üçün yandırma adəti xarakterik olmuşdur. Bizim fikrimizcə mərhum qəbirdən kənarda yandırılmış, müəyyən ayinlərin icrasından sonra torpaq qarışıq kül qəbirə tökülmüşdür. Qəbirlərin içərisində gil qab sınıqlarının və bəzək əşyalarının aşkar olunması göstərir ki, dəfn prosesində müəyyən ayinlər icra edilmişdir. Dəfn başa çatdıqdan sonra qəbirin üzərində od yandırılmış, çox güman ki, qurban da kəsilmişdir. Bundan sonra qəbirlər daş qarışıq torpaq kurqanla örtülmüşdür.

Yurdçu Orta əsr yaşayış yeri kəndin cənub-qərb hissəsində qədim dövr yaşayış yerinin yaxınlığında yerləşir. Yurdçu yaşayış yerində 10 X 10 metr ölçüdə arxeoloji qazıntı işləri aparılmışdır. Qazıntı zamanı 1,7 metr dərinlikdə düzbucaqlı formalı dulus və dəmirçi emalatxanasının qalıqları və zəngin maddi mədəniyyət nümunələri aşkar edilmişdir. Dulus emalatxanasından aşkar edilmiş saxsı qabların bir qismi yarımfabrikatlardır. Düzbucaqlı formalı emalatxananın qərb tərəfində dairəvi formalı dəmirçi kürəsinin qalığı aşkar edilmişdir. Onun divarları bişmiş kərpicdən inşa edilmişdir. Bişmiş kərpiclər 21X21X5 sm ölçüdədir. Kürənin aşağısında kömür qalığının içərisində metal çıxarlar, şərq divarında isə körükdən vurulan havanı kürəyə ötürən körük ucluğu aşkar olunmuşdur.

Yurdçu Orta əsr yaşayış yerindən şirli və şirsiz saxsı məmulatı, tikinti keramikası, metal əşyalar, şüşə qab nümunələri aşkar edilmişdir. Tapıntıların əsas hissəsini dəmirçilik sənəti nümunələri təşkil edirdi. Metal əşyalar şiş, ərsin, mıx, bel, kərki, gavahın, kotan qalığı, oraq, məftil, sancaq, bıçaq, dəhrə, rəzə, ox və nizə uclarının kiçik ölçülü hissələrindən ibarətdir.

Yurdçu Orta əsr yaşayış yerindən aşkar edilmiş sənət nümunələri içərisində saxsı məmulatı çoxluq təşkil edir. Onların içərisində başlıca yeri şirsiz saxsı məmulatı tutur. Onlar kasa, küpə qazan, çıraq, şar-konusvari qablardan ibarətdir. IX-XIII əsrlər üçün səciyyəvi olan şirsiz səhənglər dar, silindrik boğazlı, yastı oturacaqlı, armudvari formalıdır. Dulus çarxında səliqəli hazırlanmış bu tip qabların gövdəsinin yuxarı hissəsi cızma həndəsi xətlərlə bəzədilmiş, yüksək keyfiyyətlə bişirilmişdir.

Şirli saxsı məmulatı ağ anqob fonu üzərindən naxışlanmışdır. Naxışlamada göy, mavi, qəhvəyi, yaşıl rənglərdən istifadə edilmişdir. Qablar naxışlandıqdan sonra əksəriyyətinin səthi şəffaf rəngli şirlə örtülmüşdür. Bəzilərinin üzərinə rəngli yarımşəffaf şir çəkilmişdir. Belə qablardan naxışların fonu açıq göyümtül, yaşıl rənglərdə görünür.

Arxeoloji tədqiqatlar göstərir ki, Yurdçu Orta əsr yaşayış yerində əhalinin əsas hissəsi əkinçiliklə məşğul olmuşdur. Kənddə əkin və biçində istifadə edilmiş əmək alətlərini hazırlamaq və təmir etmək üçün IX-XIII əsrlərdə dəmirçi emalatxanası fəaliyyət göstərmişdir. Yaşayış yerinin şərq tərəfində uçub dağılmış Orta əsr sərdabəsinin qalıqları saxlanmışdır. Yaşayış yerinin üzəri isə Son Orta əsr müsəlman qəbirləri ilə örtülmüşdür. Şübhəsiz ki, yaşayış yeri öz əhəmiyyətini itirdiyindən sonra ondan qəbirstanlıq kimi istifadə olunmuşdur.

Yurdçu kəndində aşkar olunan arxeoloji abidələr orijinal xüsusiyyətləri ilə seçilir. Bu xüsusilə inkişaf etmiş Dəmir dövrü abidələrinə aiddir. İndiyədək bənzəri olmayan bu abidələr Azərbaycan tarixinin öyrənilməsi üçün olduqca əhəmiyyətlidir.

Yurdçu kəndi qədim dövrdən sənətkarlıq və ticarət mərkəsi olmuşdur. Burada qədim dövrə aid qəbir abidələri və Yurdçu sərdabəsi yerləşir. Qazıntılar zamanı Orta əsrlərə aid dulus kürələri və dəmirçilik emalatxanalarının qalıqları aşkar olunmuşdur. Orta əsrlərə aid sərdabə qalıqları Yurçunun görkəmli şəxsiyyətlərin Vətəni olduğunu təsdiq edir. 1983-cü ildə bu kənddən aşkar olunan, Eldənizlər dövrünə aid dəfinə indi Naxçıvan Dövlət Tarix Muzeyində saxlanır. Bu dəfində Atabəy hökmdarlarından başqa Roma hökmdarlarının da sikkələri tapılmışdır. Hazırda kənddə klub, feldşer-mama məntəqəsi, rabitə şöbəsi var.

Rayon mərkəzindən 15 km cənub-şərqdə, Dərələyəz silsiləsinin ətəyindədir. Asfalt yolla iki hissəyə bölünmüşdür. Qarabağlar, Xok və Qıvraq kəndləri ilə həmsərhəddir. Ətrafında bol otlaqlar var. Əhalisi başlıca olaraq əkinçilik və maldarlıqla məşğul olur. Vaxtilə müxtəlif sənətkarlıq sahələri olmuşdur. Kəndə içməli su mənbələri və süni göllər mövcuddur.

Yayı isti və quraq, qışı soyuq olur

Əhalisi başlıca olaraq türkdilli Yurdçu tayfalarının törəmələridir. Əhalisi 1170 nəfərdir.^[2]

Kənddə çörək sexi, kubik sexi və bir mini market fəaliyyət göstərir.

• Kəngərli rayonu

• Vəli Baxşəliyev. Naxçıvanın arxeoloji abidələri, Bakı, 2008.
• Naxçıvan ensiklopediyası, Naxçıvan, 2005.