Yoqa (fəlsəfə)

Yoqa müstəqil fəlsəfi məktəb kimi Hind mətnlərində yalnız eramızın birinci minilliyinin sonlarından etibarən qeyd olunur.^[9]Hind fəlsəfəsində Yoqa məktəbinə məxsus müxtəlif tətbiqlər və əsas ideyalar Patanjalinin Yoqa Sutraları əsərində sistemli şəkildə ifadə olunmuşdur.Eramızın birinci minilliyinin ilk yarısında geniş yayılmasından sonra,bir çox hind alimləri bu əsəri təhlil etmiş və ona dair Bhaşya(şərhlər və izahlar) yazmışlar.^[10]Vyasa tərəfindən yazıldığı qəbul edilən şərhin əslində Patanjali tərəfindən qələmə alınmış olması ehtimal olunur.Bu halda,həmin şərh Patanjalayogasastra("Patanjalinin Yoqa Traktatı")adlı birləşdirilmiş mətnin tərkib hissəsini təşkil edir.^[11]

Tədqiqatçı Larsosun vurğuladığına görə,eramızdan əvvəl II əsrlə eramızın I əsri arasında Samkhya,Yoqa və Buddizmin bəzi formaları arasında anlayış baxımından bir çox paralel və oxşarlıq müşahidə olunur.^[12]Yoqa Sutraları,Samakhya fəlsəfəsinin bir sıra əsas fikirlərini mənimsəyir.Bunlara prakriti və puruşa arasındakı "ayırd etmə bacarığı"(adhyavasaya),sistemli və məntiqi metafizik yanaşma,eləcə də biliyin üç əsas əldəetmə üsulu daxildir.^[13]Larsonun irəli sürdüyü kimi,Yoqa Sutraları Buddist praktikasındakı nirodhasamadhi təcrübəsindən dəyişmiş şüur halının axtarışını mənimsəmişdir.Lakin Buddizmdən fərqli olaraq,burada sabit "öz" anlayışı rədd edilmir.^[14]Əksinə,Yoqa,Samkhya məktəbi kimi,hər bir fərdin sabit bir mənlik və ruha sahib olduğunu qəbul edən fizikalist yanaşmanı müdafiə edir.Yoqa Sutralarının əsaslandığı üçüncü konsepsiya qədim asketik ənənələrdən gəlir.^[15]Bu,insanın cəmiyyətdən uzaqlaşması,meditasiya etməsi və öz daxili dünyasına yönəlməsi üzərində quruludur.

Samkhya ilə Yoqa fəlsəfəsinin müqayisəli təhlili Yoqa fəlsəfəsi,mahiyyət etibarilə Samkhya ilə eynidir.Hər iki sistemdə əsas anlayışlar iki reallığa:Puruşa və Prakritiyə əsaslanır.Puruşa,saf şüur olan və heç bir fikir və ya keyfiyyətlə çirklənməyən gerçəklik kimi təsvir olunur.^[16]Prakriti,zehni,hiss orqanlarını və mənlik hissini əhatə edən empirik və fenomenal reallıqdır.Həm Samkhya,həm də Yoqa məktəblərinə görə,canlı varlıq maddə və şüurun birliyindən ibarətdir.Yoqa fəlsəfəsi,Puruşanın mahiyyəti,dəyərləriin mənası və azadlığın yolu ilə bağlı məsələlərdə Samkhya fəlsəfəsindən fərqli düşünür.^[17]

Yoqa və Samkhya fəlsəfələri iki əsas varlıq növünü tanıyır:biri şüur,digəri isə maddə.Onlara görə,bunlar bir-birindən tamamilə fərqli reallıqlardır.^[18]

Samkhya və Yoqa fəlsəfələri,şüur və mədəni iki ayrı və müstəqil varlıq kimi qəbul edir.Onlar inanır ki,kainat Puruşa(şüur) və Prakriti(maddə) adlanan iki əsas və dəyişməz reallıqdan ibarətdir.Prakriti tək bir varlıq kimi qəbul olunsa da,Samkhya-Yoqa məktəbləri bu dünyada Puruşaların çoxluğunu qəbul edirlər.^[19]Ağıl sahibi olmayan,aşkarlanmamış,səbəbsiz,daim fəaliyyət göstərən,hiss olunmayan və əbədi olan Prakriti,obyektlər aləminin yeganə son mənbəyi sayılır.Puruşa şüurlu prinsip,yəni passiv müşahidəçi və həzz alan(bhokta) kimi qəbul olunur,Prakriti isə həzz mənbəyi,yəni həzz verilən(bhogya) sayılır.^[20]Samkhya-Yoqa fəlsəfəsinə görə,Puruşa cansız dünyanın mənbəyi ola bilməz,çünki şüurlu bir varlıq özü şüursuz bir dünyaya çevrilə bilməz.Bu metafizika dualist əsas üzərində qurulmuş,plüralist mənəviyyatçılıq və realist fəlsəfə formasıdır.

Yoqa fəlsəfəsi,Samkhya sistemindən gələn Guna nəzəriyyəsini əsas tutur.Bu anlayışa görə,insan təbiətini formalaşdıran üç əsas güc var:

• Sattva - müsbətlik və daxili tarazlıq

• Rajas - fəaliyyət və ehtiras

• Tamas - durğunluq və nizamsızlıq

Bu üç hal hər bir insanda fərqli dərəcədə mövcuddur və davranışları,düşüncələri formalaşdırır. Hər bir varlıqda sattvanın işığı,rajasın atəşi və tamasın kölgəsi vardır.^[21]Lakin bu rənglər hamıda eyni şəkildə qarışmır.İnsanın daxili dünyası və zehni yönləri,bu üç halın nisbi üstünlüyü ilə rənglənir.Əgər bir insanda sattva daha çoxdursa,o şəxs adətən ağıllı,sakit,yaradıcı və harmonik olur.Əgər rajas üstünlük təşkil edirsə,həmin insanda istək,ehtiras,fəaliyyətə audəlik və narahatlıq ön plandadır.Tamas çox olanda isə insan cahil,çaşqın,dağıdıcı,tənbəl olur və əziyyət çəkir.Bu guna anlayışı,yoqa fəlsəfəsində insan zehninin necə işlədiyini izah edən əsas modeldir.^[22]

Yoqa fəlsəfəsinin erkən dövr alimləri qeyd edirlər ki,Puruşa(şüur) təbiəti etibarilə sattva(yaradıcı və ahəngdar),Prakriti(maddə) isə təbiəti etibarilə tamas(qarmaqarışıq və nizamsız) xüsusiyyət daşıyır.Onlar əlavə olaraq qeyd edirlər ki,fərdlər doğulduqda buddhi ilə təchiz olunurlar.Həyat prosesində bu buddhi "çevrildikcə" və dəyişdikcə,asmita və ya ahamkara yaranır.Eqo da həyatın təsiri ilə "çevrildikdə",manas meydana gəlir.Yoqa məktəbinə görə,buddhi(zəka),ahamkara(eqo) və manas(əhval-ruhiyyə) qarşılıqlı təsirdə olaraq cittanı formalaşdırır.Cittanın nəzarətsiz dəyişiklikləri insanın əzab və iztirab yaşamasına səbəb olur.İnsanın içindəki şüur və mənəviyyat,buddhi vasitəsilə inkişaf edir.Bu xüsusiyyətləri oyadan və gücləndirən bir həyat tərzi,insanı daha azad,daha sakit və potensialını tam reallaşdırdığı bir həyata aparır.Patanjalinin Yoqa Sutrları isə bunu belə ifadə edir: "Yoqa - cittanın dəyişən hallarının nəzarət altına alınmasıdır".

Yoqa fəlsəfəsinə görə,insanın əzab çəkməsinin və təkrar doğumlar yaşamasının səbəbi onun cahil olmasıdır.Bu cahillikdən qurtulmaq,yəni aydınlanmaq və azad olmaq,yalnız doğru ilə yanlış arasında fərq qoymaq bacarığı,bilik əldə etmək və özünü tanımaq yolu ilə mümkündür.Patanjalinin Yoqa Sutraları,insanın cahillikdən azad olub həqiqi mənliyinə çatması üçün izləməli olduğu yol xəritəsini təqdim edir.Bu yolda əsas dönüş nöqtəsi samadhi adlanan şüurluluq halıdır.Burada insan daxili sakitlik və aydın idrak əldə edir və öz ruhani mənliyini hiss etməyə başlayır.Yoqa təliminə görə,əldə olunan bu şüurluluq əbədi xarakter daşıyır.İnsan bir dəfə həqiqi "mən"i dərk etdikdən sonra,artıq heç vaxt cahil vəziyyətə qayıtmır.Bu vəziyyət mokşa,yənii azadlıq və xilasa çatmaq halı sayılır.

Patanjalinin "Yoqa Sutraları"nın III kitabı,aştanqa yoqanın son üç mərhələsinə həsr olunmuşdur.Bu üç mərhələ III.4 - III.5-ci beytlərdə "samyama" adı altında təqdim olunur və "ayırd etmə qabiliyyəti"nin inkişafı,cittaya hakimiyyəti və özünübilmə üçün bir "texnologiya" kimi xarakterizə edilir.Yoqa Sutralarının III.12-ci beytində qeyd olunur ki,aydın idrak insana diqqətini cəmləyərək həm daxili sakitliyi,həm də aydın düşüncəni mükəmməlləşdirmək imkanı verir.Bu da yoqanın zehni və ruhani kamillik məqsədinə xidmət edir.Bu mərhələ,şəxsin sabda(söz),artha(mənası) və pratyaya(anlayış) arasındakı fərqi ayırd etmə qabiliyyətini inkişaf etdirməsinə gətirib çıxarır.Bu qabiliyyət sayəsində insan bütün canlı varlıqların səsini və mesajını dərk etmək kimi bir empati və anlayış səviyyəsinə yüksəlir.Yoqi,samyama vasitəsilə intuisiya,özünü dərindən tanıma,azadlıq və ən ali məqsəd olan kaivalya,tam mənəvi xilas halına çatır.

Yoqa Sutralarının III.46 - III.55-ci beytlərində yoqa yolunun bədən və zehinə təsirləri ümumiləşdirilir.Aştanqa yoqanın ilk beş mərhələsi (yama,niyama,asana,pranayama,pratyahara) gözəllik,cazibə,güc və dözümlülük kimi fiziki kamilliklərə;son üç mərhələsi isə (dharana,dhyana,samadhi) samyama vasitəsilə insanı zehni və psixoloji mükəmməlliklərə - dərrakəlilik,təbiətin mahiyyətini dərk etmə,eqoya qalib gəlmə,təmizlik və ruhla bağlı ayırd etmə biliyinə aparır.Bu bilik bir dəfə əldə edildikdə,artıq geriyə dönüş mümkün deyil.

Yoqa fəlsəfəsində Tanrı(Hinduizm kontekstində)

Samkhya fəlsəfəsi Tanrının mövcudluğunu qəbul etməsə də,Yoqa məktəbi Tanrı anlayışına icazə verir.Buna görə də həm tarixi Hindu alimləri(məsələn Adi Şankara),həm də müasir tədqiqatçılar Yoqanı "Tanrı qəbul edən Samkhya" adlandırırlar.

Patanjali "İshvara" sözünü Yoqa Sutralarında cəmi 11 dəfə işlətmişdir:bu istinadlar I.23-I.29,II.1,II.2,II.32 və II.45-də yer alır.Sutranın yazıldığı gündən bəri alimlər bu anlayışı müxtəlif formalarda:şəxsi Tanrı,xüsusi mənlik yaxud insan üçün ruhani dəyər daşıyan hər hansı varlıq kimi şərh ediblər.Müasir tədqiqatçı Whicher-in fikrincə,Patanjalinin fikirləri istər Tanrıya inanan,istərsə də inanmayan yoqilər üçün açıqdır.Lakin İshvara burada yoqiyə daxili dəstək verən və onu azadlığa aparan rəhbər rolunu oynayır.