Yeni Kaledoniyanın coğrafiyası
| Yeni Kaledoniyanın coğrafiyası | |
|---|---|
 | |
| Ümumi məlumatlar | |
| Sahəsi |
|
| Uzunluğu |
|
| Eni | 70 km |
| Hündür nöqtəsi | 1.628 m |
| Yerləşməsi | |
| Ölkə | |
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
Melaneziya subregionunda yerləşən Fransanın dənizaşırı kollektivliyi olan Yeni Kaledoniyanın coğrafiyası[1] Sakit okeanın cənub-qərbində kontinental adalar qrupunu unikal edir. Hərşeydən əlavə, adalar qrupu mezozoy dövrünün unikal bioloji nəsillərinin qorunmasında rol oynamışdır. O Lapita mədəniyyətinin — Polineziyalıların sələflərinin genişlənməsində ilkin stansiya rolunu oynadı. Azad Fransa dövründə, Sakit okean müharibəsi zamanı müttəfiq qüvvələr üçün mühüm hərbi-dəniz bazası idi.
Arxipelaq Avstraliyanın şərqində, Yeni Zelandiyanın şimalında, Ekvatorun cənubunda və Fici və Vanuatunun qərbində yerləşir. Yeni Kaledoniya əsas adadan, Qrand Ter, Loyalti adalarından və bir neçə kiçik adadan ibarətdir. Tayvanın təxminən yarısı qədər olan qrupun 18,575,5 kvadrat kilometr (7,172,0 kvadrat mil) ərazisi var. Adaların sahil xəttlərinin uzunluğu 2,254 km (1,401 mil) təşkil edir. Yeni Kaledoniya 200 dəniz mili (370 km; 230 mil) eksklüziv balıqçılıq zonasına və sahildən 12 dəniz mili (22 km; 14 mil) məsafədə ərazi dənizinə iddia edir.[2]
Yeni Kaledoniya, 130-85 milyon il əvvəl Antarktidadan və 85-60 milyon il əvvəl Avstraliyadan ayrılmış, demək olar ki, tamamilə su altında qalan Zelandiya qitəsinin ən şimal hissələrindən biridir. (Zellandiyanın uzunsov üçbucaqlı kontinental kütləsinin çoxu yeraltı platodur. Yeni Zelandiya qitənin mərkəzində dağlıq su üstü burundur və Yeni Kaledoniya isə qitənin şimal kənarında burnuna bənzər silsilədədir.) Yeni Kaledoniya özü Avstraliyadan 66 milyon il əvvəl ayrıldı və daha sonra şimal-şərqə doğru hərəkət edərək indiki vəziyyətinə təxminən 50 milyon il əvvəl çatdı.[3] Uzun sabitliyini və təcridini nəzərə alaraq, Yeni Kaledoniya unikal bir ada sığınacağı kimi xidmət edir - bir növ bioloji "gəmi" - unikal ekosistemə ev sahibliyi edir və artıq başqa yerdə tapılmayan Qondvana bitki və heyvan nəsillərini qoruyur.[4][5][6][7][8]
Yeni Kaledoniya əsas adadan, Qrand Ter və bir neçə kiçik adalardan, Qrand Terin şimalındakı Belep arxipelaqından, Qrand Terin şərqindəki Loyaliti adalarından, Qrand Terin cənubunda Pin adalarından, daha qərbdə Çesterfild adaları və Bellona riflərindən ibarətdir. Bu dörd ada qrupunun hər biri fərqli geoloji mənşəyə malikdir:
- Qrand Ter, Belep və Pinadalarını əhatə edən Yeni Kaledoniya arxipelaqı Perm dövrü (251-299 milyon il əvvəl) və Paleogen və Neogen dövrləri (1,5-66 milyon il) arasında Yer mantiyasında bir sıra qıvrımlar şəklində formalaşmışdır. Bu mantiya obduksiyası böyük peridotit sahələrini və nikellə zəngin olan swxur meydana gətirdi.
- Yüz kilometr şərqdə olan Loyaliti adaları Vanuatu xəndəyindəki subduksiya nəticəsində yaranan qədim çökmüş vulkanların üzərində qurulmuş mərcan və əhəngdaşı adalarıdır.
- Şimal-qərbdə 550 kilometr (340 mil) məsafədə yerləşən Çesterfild adaları okean platosunun rif çıxıntılarıdır.
- Metyu və Hunter adaları, müvafiq olaraq 450 və 520 kilometr (280 və 320 mil) şərqdə yerləşən, Yeni Hebrid adaları qövsünün cənub ucunu təşkil edən vulkanik adalardır.
Qrande Ter adaların ən böyüyüdür və yeganə dağlıq adadır. Adanın sahəsi 16,372 kvadrat kilometr (6,321 kvadrat mil), şimal-qərbdən cənub-şərqə uzanır, uzunluğu 350 kilometr (220 mil) və eni 50 ilə 70 kilometr (31 ilə 43 mil) arasındadır. Adanın uzunluğu boyunca hündürlüyü 1500 metrdən (4900 fut) artıq, beş zirvəsi olan bir dağ silsiləsi uzanır. Ən yüksək nöqtə 1,628 metr (5,341 fut) yüksəklikdə olan Pane dağıdır. Yeni Kaledoniyanın ümumi sahəsi 19,060 km2 (7,360 kv mi), quru sahə 18,575 km2 (7,172 kv mi) təşkil edir.
Fransanın (Yeni Kaledoniyanın bir hissəsi kimi) və Vanuatunun iddia etdiyi, yaşayış olmayan Metyu və Hunter adaları üzərində ərazi mübahisəsi mövcuddur.
Yeni Kaledoniyanın iqlimi tropikdir, cənub-şərq passat küləkləri ilə dəyişir. İsti və rütubətlidir. Yeni Kaledoniyada ən çox noyabr-mart ayları arasında baş verən siklonlar təbii fəlakətlər yaradır. Qonşu Vanuatu adalarında yağıntılar ildə orta hesabla iki metr olsa da, Yeni Kaledoniyanın şimalından cənuba doğru yağış 1000 mm-dən (39 düym) bir qədər çox azalır. Orta illik temperatur eyni intervalda 27,5-dən 24,3 °C-ə (81,5-75,7 °F) düşür və mövsümilik daha qabarıq olur. Adanın cənub-qərb sahilindəki bir yarımadada yerləşən paytaxt Numea, adətən, avqust ayından dekabrın ortalarına qədər intensivliyi artan quraq mövsümə malikdir və yanvar ayında yağışların gəlməsi ilə birdən-birə bitir. Ən çox yağıntı adanın şimal-şərq sahillərində düşür, dəniz səviyyəsinə yaxın Pueboda 2400 mm (94 düym) yağış qeydə alınıb.[9]
- ↑ Previously known officially as the "Territory of New Caledonia and Dependencies" (Şablon:Langx), then simply as the "Territory of New Caledonia" (French: Territoire de la Nouvelle-Calédonie), the official French name is now only Nouvelle-Calédonie (Organic Law of 19 March 1999, article 222 IV — see "Archived copy" (PDF). 2007-06-14 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2007-06-14.). French courts often continue to use the appellation Territoire de la Nouvelle-Calédonie.
- ↑ Kowasch M. and Batterbury, S.P.J. (eds.). 2024. Geographies of New Caledonia-Kanaky: environments, politics and cultures. Springer Open Access. http://doi.org/10.1007/978-3-031-49140-5
- ↑ Boyer & Giribet 2007: 355
- ↑ "New Caledonia has long been considered a Gondwanan refuge where archaic groups have survived for 80Ma." "New Caledonia: a very old Darwinian island? Arxiv surəti 4 noyabr 2023 tarixindən Wayback Machine saytında" Philippe Grandcolas,1* Jérôme Murienne, et al., Philos Trans R Soc Lond B Biol Sci. 2008 October 27; 363(1508): 3309–3317.
- ↑ a window into the unique evolutionary history of this part of the world. Initially this biota lived along the New Zealand-New Caledonia coast of Gondwana, but following Cretaceous breakup of this southern supercontinent the fossils record terrestrial and marine evolution on and around the New Zealand "ark" set adrift in the Southwest Pacific." See HAYWARD B.W. (2009).- Protecting fossil sites in New Zealand Arxiv surəti 28 sentyabr 2011 tarixindən Wayback Machine saytında Arxivləşdirilib 2011-09-28 at the Wayback Machine.- In: LIPPS J.H. & GRANIER B.R.C. (eds.), PaleoParks – The Protection and conservation of fossil sites worldwide.- Carnets de Géologie / Notebooks on Geology, Brest, 2009
- ↑ for scholarly usage of the exact term "biological ark" in context of the Gondwanan breakup: "This globally significant ‘biological ark’, is attributed to Australia's long geographic isolation from other parts of the world." "Potential of ecotourism to protect natural remnant areas within the urban environment Arxiv surəti 10 aprel 2011 tarixindən Wayback Machine saytında" Fiona Prince The University of Western Australia, Department of Environmental Engineering, 2002
- ↑ At the end of Jurassic (135 My), Gondwana started to break apart. The oldest grounds of current New Caledonia were then located on the eastern margin of this continent as part of the Australian block. Towards the end of Cretaceous, about 85 million years ago, this old New Caledonia broke away and so did New Zealand. New-Caledonia was then isolated... As a result, New Caledonia is now a kind of "Jurassic Park" particularly with regards to its vegetation which is highly endemic and which has kept archaic characteristics." Gondwana super-continent. Arxiv surəti 28 sentyabr 2011 tarixindən Wayback Machine saytında Arxivləşdirilib 2011-09-28 at the Wayback Machine
- ↑ Jean-Jacques Espirat, author of Étude géologique de régions de la Nouvelle Calédonie and member of the Bureau de Recherches Geologiques et Minieres compares it to Noah's Ark: "La Grande Terre de la Nouvelle-Calédonie s'est séparée il y a 70 millions d'années (au Crétacé terminal) du continent de Gondwana (groupant à l'origine les terres qui se sont séparées pour former l'Australie, l'Antarctique, l'Amérique du Sud, l'Inde, Madagascar et l'Afrique). Telle l'Arche de Noé cette Nouvelle Calédonie de la fin du Crétacé embarquait la flore de cette époque." La faune et la flore de Nouvelle-Calédonie. Arxiv surəti 11 mart 2013 tarixindən Wayback Machine saytında (French)
- ↑ Mueller-Dombois, Dieter; Fosberg, Francis Raymond. Vegetation of the Tropical Pacific Islands (ingilis). Springer Science & Business Media. 1998. ISBN 978-0-387-98313-4.