Azərbaycanın mifologiyasında və folklorunda təbiət hadisələrinin və ruhların simvolu kimi yer alır. Xüsusilə “Yel iyləsi” və ya “külək iyləsi” olaraq adlandırılan fenomen, çox vaxt qorxu və narahatlıq yaradan bir vəziyyət kimi təsvir edilir. Bu, xüsusilə pis ruhların və ya şeytanın göndərdiyi bir işarə olaraq qəbul olunurdu. Yel iyləsi, havada bir dəyişiklik və ya qeyri-adi külək kütlələrinin hərəkət etməsi ilə əlaqələndirilərək, ətrafdakı əhval-ruhiyyəni və ya gələcəkdə baş verəcək hadisələri xəbər verən bir siqnal kimi görülürdü. Yel iyləsi haqqında bir çox inanc mövcuddur. Onun küləkləri yaradan və onların istiqamətini dəyişdirən varlıq olduğu ilə birlikdə həm də onun görünməz və dumanlı bir varlıq olduğu təsvir edilir. Yel iyləsi insanlara köməyi ilə bilinib xeyirxah olaraq adlandırılsa da qəzəbi ilə tufanlar və qasırğalar da yaradır. İnsanların inancına hörə onun qəzəbini sakitləşdirmək üçün dua oxumaq kifayətdir.

Yel İyləsi bəzən “Yel Ata” və ya “Yel Baba” adlandırılan digər külək ruhları ilə əlaqələndirilir. Azərbaycan və ümumiyyətlə türk mifologiyasında küləklə bağlı belə varlıqlar çoxdur.

Azərbaycan mifologiyasına görə, qədim zamanlarda küləyi idarə edən tanrıların və ya varlıqların olduğu inancı mövcuddur. Bu varlıqlar, həm təbiəti tənzimləyən, həm də insan həyatını təsir edən qüvvələr kimi qəbul olunurdu. Məsələn, bəzi əfsanələrə görə, küləklərin hər biri müəyyən bir məxluq tərəfindən idarə edilirdi və onlar insanlara həm yaxşı, həm də pis təsir göstərir, həyatlarını yönləndirirdi.

Bəzi əfsanələrdə, külək həm də şeytanın və ya pis ruhların simvolu olaraq təfsir edilir. Küləyin güclü və qorxulu olması, onun şeytani və təbii güc nümayişi kimi qəbul edilir. Bu miflər, xüsusilə küləyin gücünün insan iradəsini sındırması və qorxu yaratması ilə əlaqədardır.

Azərbaycanda və digər mədəniyyətlərdə yel iylələri (külək iylələri) çoxsaylı mifoloji və folklorik inanclarla bağlıdır. Bu iylələr, küləyin xüsusiyyətləri və təsiri ilə əlaqəli müxtəlif mənalar daşıyır və insanlar arasında bəzi mühüm əlamətlərə, yaxşı və pis hadisələrə işarə edir. Aşağıda başqa məşhur yel iylələri haqqında məlumat verilir:

1.Qara Yel iyləsi:

•Bu, xüsusilə pis və qorxulu hadisələrin xəbərçisi olaraq qəbul edilir. Qara Yel, bəzən ölümlə və ya faciələrlə əlaqələndirilir. Xalq arasında bu cür küləklər, insanların həyatında baş verəcək böyük bir bədbəxtliyin, məsələn, yaxınlarının vəfatı və ya böyük bir təbii fəlakətin işarəsi olaraq görülür. Qara Yel iyləsi, qorxu və narahatlıq yaradan bir hadisə kimi qəbul edilir.

2.Ağ Yel iyləsi:

•Ağ Yel isə bəzən müsbət bir əlamət kimi qəbul olunur. Bu külək, yaxşı xəbərlərin, xoş hadisələrin və ya yeni başlanğıcların simvolu ola bilər. Ağ Yel iyləsi, müsbət dəyişikliklər və yeni dövrlərin başlamağı ilə əlaqələndirilir. Bu cür küləklər, insanların həyatında yenilik, uğur və rifah gətirəcəyinə inanılır.

3.Tufan Yeli (Qəzəbli Yel):

•Tufan Yeli, çox güclü və şiddətli küləkləri simvollaşdıran bir anlayışdır. Bu külək, təbiətin özünün insanlar üzərindəki qəzəbini ifadə edir. Tufan Yel iyləsi, böyük təbii fəlakətlərin (torna, zəlzələ və s.) xəbərçisi ola bilər və bununla bağlı inanclar da mövcuddur. İnsanlar bu küləyi bəzən Tanrının cəzalandırıcı gücü kimi şərh edirlər.

4.Köhnə Yel:

•Köhnə Yel, bəzən keçmişin, tarix və unudulmuş hadisələrin yadigarı kimi qəbul edilir. Bu külək, insanların əvvəlki dövrlərdən və ya keçmişdən gələn ruhların izlərini, xatirələrini təmsil edir. Köhnə Yel iyləsi, bəzən unudulmuş və ya pozulmuş inanclara, ya da keçmişdə baş vermiş yanlışlara işarə edə bilər.

5.Gecə Yeli:

•Gecə Yeli, adətən gecə vaxtı əsən sərin küləkləri təsvir edir və bu, insanların yuxu zamanı qarşılaşdığı qeyri-müəyyən, sirli hadisələrin əlaməti olaraq görülür. Bəzi inanclara görə, bu cür küləklər, ruhların və ya gizli qüvvələrin əlamətidir və insanlar gecə yelinin gətirdiyi bu qeyri-adi hadisələrdən qorxurdular.

6.Ruh Yeli:

•Azərbaycanda və digər mədəniyyətlərdə külək, ruhların və ya ölü insanların dünyaya yaxınlaşmasını simvollaşdırır. Ruh Yeli iyləsi, xüsusilə bir bölgədə birinin ölümündən sonra əsən küləyin, o şəxsin ruhunun dünyaya yaxınlaşmasını və ya ayrılmasını xəbər verdiyinə inanılır. Bəzən bu, yaxşı bir əlamət kimi qəbul edilir, amma bəzən də qorxulu və arzuolunmaz bir hadisə olaraq görülür.

7.Heydər Yel iyləsi:

• Bu, Azərbaycan folklorunda və bəzi miflərdə yer alan bir anlayışdır. Heydər Yel, adətən əfsanəvi bir külək olaraq qəbul edilir və xalq arasında təbii hadisələrin, xüsusilə küləyin, insan həyatına olan təsirlərini izah etmək üçün istifadə olunur. Əfsanələrə görə, Heydər Yel müəyyən dövrlərdə və ya vəziyyətlərdə ətraf mühiti və insanların əhval-ruhiyyəsini dəyişdirən, müxtəlif güclü təsirlər yaradan bir fenomen kimi görülür.

Heydər Yel iyləsi isə, bu küləyin gətirdiyi pis əlamət və ya bədbəxtlik olaraq şərh edilir. Küləyin əsməsi, xüsusilə qorxulu, narahat edici və ya qeyri-adi bir şəkildə baş verəndə, bu “Heydər Yel iyləsi” olaraq adlandırılır. İnsanlar bu küləyi, gələcəkdə baş verəcək pis hadisələrin, məsələn, ölüm və ya bədbəxtliyin işarəsi kimi görürdülər. Bəzi miflərdə, Heydər Yel, bir növ ruhların və ya təbiət qüvvələrinin dünyaya yaxınlaşmasının və ya təsirinin əlaməti kimi təsvir edilir. Hətta xalq arasındakı bir rəvayətə görə, Fatma qadın yeddi rəngdə yumaq dolayıb qıçının altına qoyduqdan sonra, əsən külək səbəbiylə yumaq diyirlənib getdiyi üçün Yel iyəsi Heydərə əsəbiləşir, belindəki ox və yayı çıxarıb onu vurmaq istəyir. Yayı düz tutmadığı üçün Heydər gülərək qaçıb, Fatma qadının yunlarını göyün yeddinci qatında gizlədib. Beləliklə, göy qurşağı yaranmışdır.[1]

Bu cür inanclar, qədim dövrlərdə insanların təbiət hadisələrini və küləyin təsirlərini başa düşmək üçün yaratdığı mifoloji elementlərdən biridir. Heydər Yel və onun iyləsi, həm də xalqın qorxu və narahatlığını, təbiətə və mühitə qarşı münasibətini əks etdirir.