Yalançı oyanış (ing. false awakening) — insanın hələ də yuxu vəziyyətində olduğu halda oyandığını yuxuda görməsi ilə xarakterizə olunan canlı bir yuxu ssenarisi. Yalançı oyanışdan sonra insanlar tez-tez duş qəbul etmək və ya səhər yeməyi yemək kimi gündəlik səhər rutinlərini yerinə yetirdiklərini yuxuda görürlər. Xüsusilə, fərdin yuxu gördüyü bir yuxudan oyandığını xəyal etdiyi yalançı oyanışlar ikiqat yuxu və ya yuxu içində yuxu xüsusiyyətləri daşıyır. Bədii ədəbiyyatda klassik nümunə kimi, Qoqolun Portret (1835) əsərindəki baş qəhrəmanın ikiqat yalançı oyanışı göstərilir.
Bəzi tədqiqatlar yalançı oyanışların tez-tez aydın yuxu ilə əlaqəli olduğunu və çox zaman birindən digərinə keçid baş verdiyini göstərmişdir. Əsas fərq ondan ibarətdir ki, aydın yuxuda yuxugörən yuxuda olduğunu dərk edir, yalançı oyanışda isə bu fərqindəlik mövcud olmur.[1]
Yalançı oyanış adi bir yuxudan və ya aydın yuxudan (yəni yuxugörənin yuxuda olduğunu bildiyi yuxudan) sonra baş verə bilər. Xüsusilə yalançı oyanış aydın yuxudan sonra baş verərsə, bu, “prelusid yuxu”ya çevrilə bilər;[2] yəni yuxugörən həqiqətən oyaq olub-olmadığını düşünməyə başlayır və düzgün nəticəyə gələ də bilər, gəlməyə də bilər. Harvardın psixoloqu Deyrdre Barrett tərəfindən aparılan tədqiqatda 200 subyektdən toplanmış 2.000 yuxu təhlil edilmiş və yalançı oyanışlarla aydınlığın eyni yuxu daxilində və ya eyni gecənin müxtəlif yuxularında baş vermə ehtimalının əhəmiyyətli dərəcədə yüksək olduğu aşkar edilmişdir. Yalançı oyanışlar tez-tez aydınlığa aparan bir işarə kimi ondan əvvəl baş verir, lakin bəzən aydınlığın dərk edilməsindən sonra da meydana çıxır və bu zaman çox vaxt aydınlıq itirilir.[3]
Yalançı oyanışdan sonra zehin hələ də yuxu görməyə davam etdiyi üçün, bir yuxu daxilində birdən çox yalançı oyanış baş verə bilər. Şəxs oyandığını, səhər yeməyi yediyini, dişlərini fırçaladığını yuxuda görə bilər; sonra qəfil yenidən yataqda “oyanır” (yenə də yuxu içində), səhər rituallarına yenidən başlayır, yenə oyanır və bu proses belə davam edir.
Filosof Bertran Rassel ümumi anesteziyadan ayılarkən ardıcıl olaraq “təxminən yüz” yalançı oyanış yaşadığını iddia etmişdir.[4]
Corco Butsi yalançı oyanışların pozulmuş və ya həddindən artıq oyanıqlıqla xarakterizə olunan yuxu şəraitində (məsələn, aydın yuxu, yuxu iflici və ya yüksək gözlənti halları) nadir və ya anomal REM yuxusunun yenidən ortaya çıxmasını göstərə biləcəyini irəli sürür. REM yuxusunun bu qeyri-adi forması dəyişdirilməmiş təcrübə xatirələrinin yenidən canlandırılmasına imkan verir və bu da oyaq təcrübələrin dünyanın proqnozlaşdırıcı modeli ilə necə qarşılıqlı əlaqədə olduğunu öyrənmək üçün unikal fürsət yaradır. Xüsusilə, adi REM yuxusunun təhrifedici təsiri olmadan protokonsyus dünyaya qısa bir baxış imkanı verə bilər.[5]
Bu hipotezə uyğun olaraq, “REM yuxu mexanizmi”nin daha az inkişaf etmiş ola biləcəyi uşaqlarda yalançı oyanışların yüksək yayılma tezliyi gözlənilə bilər.[5]
Gibsonun yuxu protokonsyusluq nəzəriyyəsinə görə, yalançı oyanış gündəlik həyat fəaliyyətlərini — xüsusilə gündəlik rutinləri — təsvir edən sabit sxemlər əsasında formalaşır. Yalançı oyanışlar çox vaxt gündəlik fəaliyyətlər, avtobioqrafik və epizodik yaddaş anları kimi tanış hadisələrin son dərəcə realist ətraf mühit detalları ilə müşayiət olunur.[5]
Yalançı oyanışlarda həyatın bəzi aspektləri dramatikləşdirilə və ya yerinə uyğun olmayan formada təqdim oluna bilər. Bəzi şeylər “səhv” görünə bilər: məsələn, divardakı bir tablo fərqli ola bilər, danışmaq çətinləşə bilər və ya oxumaqda çətinlik yarana bilər (bildirildiyinə görə, aydın yuxularda oxumaq çox vaxt çətin və ya mümkünsüz olur).[6]
Seliya Qrin yalançı oyanışların iki növünün ayırd edilməsini təklif etmişdir:[2]
Növ 1 daha geniş yayılmışdır; bu halda yuxugörən oyandığını düşünür, lakin mühit mütləq şəkildə real olmaya bilər, yəni öz yataq otağı olmaya bilər. Bunun ardınca prelusid yuxu baş verə bilər. Daha çox hallarda isə yuxugörən oyandığına inanır və ya həqiqətən öz yatağında oyanır, ya da yuxu daxilində “yenidən yuxuya gedir”.
Yalançı oyanışın yayğın formalarından biri “işə gecikmə” ssenarisidir. Şəxs adi bir otaqda “oyanır”, ətrafdakı əşyaların çoxu normal görünür və işə və ya məktəbə gecikdiyini anlayır. Yuxuda görünən saatlar da bunu təsdiqləyən vaxtı göstərir. Yaranan panika çox vaxt yuxugörəni həqiqətən oyadacaq qədər güclü olur (bu, kabusa bənzər təsir yaradır).
Növ 1 yalançı oyanışın başqa bir forması yataq islatma ilə nəticələnə bilər. Bu ssenaridə yuxugörən yalançı oyanış keçirir və yuxu vəziyyətində sidiyə getmədən əvvəlki bütün adi davranışları yerinə yetirdiyini görür: yataqdan qalxmaq, hamama getmək, unitazda oturmaq və ya pisuara yaxınlaşmaq. Daha sonra sidiyə gedir və qəfil oyanaraq özünü islatdığını anlayır.
Növ 2 yalançı oyanışlar xeyli daha nadir hesab olunur. Qrin bu növü belə xarakterizə etmişdir:
|
Subyekt realistik şəkildə oyandığını düşünür, lakin gərginlik dolu bir atmosferlə qarşılaşır. ... Ətraf mühit əvvəlcə normal görünə bilər, lakin tədricən atmosferdə qəribə bir şeyin olduğunu, bəlkə də istənilməyən [qeyri-adi] səslər və hərəkətləri hiss edə bilər; yaxud da dərhal “gərgin” və “fırtınalı” bir atmosferdə oyandığını düşünə bilər. Hər iki halda son nəticə adətən gərginlik, həyəcan və ya təşviş hissləri ilə xarakterizə olunur. |
|
Çarlz MakKriri bu təsvirlə alman psixopatoloqu Karl Yaspersin (1923) “ilkin sanrılı təcrübə” adlandırdığı hal arasında oxşarlığa diqqət çəkir.[7] Yaspers yazırdı:
|
|
Xəstələr qəribəlik hiss edirlər və sanki nəsə şübhəli bir şey baş verir. Hər şey yeni bir məna qazanır. Ətraf mühit hansısa şəkildə fərqlidir — kəskin dərəcədə olmasa da — qavrayış özü dəyişmir, lakin hər şeyi incə, yayğın və qəribə dərəcədə qeyri-müəyyən bir işıq bürüyür. ... Xəstənin izah edə bilmədiyi bir gərginlik, etimadsızlıq və narahatlıq hissi onu bürüyür. |
|
MakKriri bu fenomenoloji oxşarlığın təsadüfi olmadığını və həm Növ 2 yalançı oyanışın, həm də ilkin sanrılı təcrübənin yuxu ilə əlaqəli hadisələr olduğunu irəli sürür.[8] Onun fikrincə, ilkin sanrılı təcrübə — hallüsinasiyalar və ikincili sanrılar kimi psixoz fenomenləri — NREM yuxusunun 1-ci mərhələsi ilə əlaqəli proseslərin oyaq şüura müdaxiləsini təmsil edir. Bu müdaxilələrin səbəbi kimi psixotik subyektin hiperoyanıqlıq vəziyyətində olması göstərilir ki, bu da İen Osvaldin “mikroyuxular” adlandırdığı hallara gətirib çıxara bilər.[9]
Bəzi tədqiqatçılar isə bu növlərin sərt şəkildə ayrılmasındansa, incə bir spektrin müxtəlif nöqtələri olduğunu düşünürlər.[10]
Yalançı oyanışların klinik və neyrofizioloji təsvirləri nadirdir. Takeuçi və digərləri tərəfindən təqdim edilmiş diqqətəlayiq hesabat[11] bəzi mütəxəssislər tərəfindən yalançı oyanış nümunəsi kimi qiymətləndirilmişdir. Bu hadisə yuxu laboratoriyasında yataqdan qalxdığını qavrama ilə müşayiət olunan xoşagəlməz və qorxulu bir varlıq hissi ilə bağlı hipnaqoqik hallüsinasiyanı təsvir edir. Polisomnoqrafiya EEG-də zəngin alfa ritmi qatarlarını (bəzən REMlər, yavaş göz hərəkətləri və aşağı əzələ tonu ilə qarışıq) göstərmişdir. Digər tərəfdən, burada izlənilən iki FA təcrübəsi adi REM yuxusuna daha yaxın olmuşdur. Kəmiyyət analizi də teta dalğalarının üstünlük təşkil etdiyini göstərmişdir ki, bu da həmin təcrübələrin tam şüurlu beyindən deyil, yuxu görən beyindən qaynaqlandığını göstərir.[12]
Yalançı oyanışın klinik və neyrofizioloji xüsusiyyətləri:
- İflic hissi olmur.
- Ətraf mühit tanış kimi qavranılır.
- Tez-tez narahatlıqla müşayiət olunur.
- EEG aşağı alfa və beta zolaqları, lakin yüksək delta və theta zolaqları göstərir.
- EOG spontan REM-lərin mövcudluğunu göstərir.[12]
- ↑ Raduga, Michael; Kuyava, Oleg; Sevcenko, Natalia. "Is there a relation among REM sleep dissociated phenomena, like lucid dreaming, sleep paralysis, out-of-body experiences, and false awakening?". Medical Hypotheses. 144. noyabr 2020. doi:10.1016/j.mehy.2020.110169. ISSN 1532-2777. PMID 32795836 (#bad_pmid).
- ↑ 1 2 Green, C. (1968). Lucid Dreams. London: Hamish Hamilton.
- ↑ Barrett, Deirdre. Flying dreams, false awakenings, and lucidity: An empirical study of their relationship. Dreaming: Journal of the Association for the Study of Dreams. Vol. 1(2), s. 129–134, iyun 1991.
- ↑ Russell, B. (1948). Human Knowledge: Its Scope and Limits. London: Allen and Unwin.
- ↑ 1 2 3 Buzzi, Giorgio. "False awakenings in light of the dream protoconsciousness theory: A study in lucid dreamers" (PDF). International Journal of Dream Research. 4 (2). 2011: 115.
- ↑ Bu mövzu üzrə müzakirə üçün bax: Green, C. və McCreery, C. (1994). Lucid Dreaming: the Paradox of Consciousness During Sleep. London: Routledge, fəsil 10.
- ↑ McCreery, C. (1997). “Hallucinations and arousability: pointers to a theory of psychosis”. Claridge, G. (red.): Schizotypy, Implications for Illness and Health. Oxford: Oxford University Press.
- ↑ McCreery, C. (2008). “Dreams and psychosis: a new look at an old hypothesis.” Psychological Paper No. 2008-1. Oxford Forum.
- ↑ Oswald, I. (1962). Sleeping and Waking: physiology and psychology. Amsterdam: Elsevier.
- ↑ Love, D. Are You Dreaming?: Exploring Lucid Dreams: A Comprehensive Guide. Enchanted Loom. 2013. səh. 53. ISBN 978-0-9574977-0-2.
- ↑ Takeuchi, Tomoka; Miyasita, Akio; Inugami, Maki; Sasaki, Yuka; Fukuda, Kazuhiko. "Laboratory-Documented Hallucination during Sleep-Onset REM Period in a Normal Subject". Perceptual and Motor Skills. 78 (3). 1994–2006: 979–985. doi:10.1177/003151259407800355. PMID 8084722.
- ↑ 1 2 Mainieri, Greta; Maranci, Jean-Baptiste; Champetier, Pierre; Leu-Semenescu, Smaranda; Gales, Ana; Dodet, Pauline; Arnulf, Isabelle. "Are sleep paralysis and false awakenings different from REM sleep and from lucid REM sleep? A spectral EEG analysis". Journal of Clinical Sleep Medicine. 17 (4). 1 aprel 2021: 719–727. doi:10.5664/jcsm.9056. PMC 8020694 (#bad_pmc). PMID 33283752 (#bad_pmid).