Yəhya ibn Zeyd

Mədinədə dünyaya gəlib. Anası Rəytə bint Əbu Haşim əl-Hənəfiyyədir.^[5] Bəlazurinin rəvayətinə görə atası ona Əməvilərə qarşı qiyam qaldırmağı vəsiyyət etmişdir.^[6] Yəhyanın təhsili haqqında mənbələrdə hər hansı bir məlumata rast gəlinmir. Mənbələr ondan hicri 125-ci (743) ildə qaldırdığı qiyama görə bəhs edirlər. İbn Funduq, Yəhyanı üsyan qaldırmış və imamət iddiasında olan Zeydi imamlar arasında göstərmişdir.^[7]

O, atasının uğursuz qiyamından sonra uzun müddət gizlənmək məcburiyyətində qalmışdı. Kufədə gizləndikdən bir müddət sonra atasının yolunu davam etdirmək niyyəti ilə Xorasan bölgəsinə üz tutdu. Kufədə daim izlənildiyi üçün bu ərazi onun üçün həm təhlükəsiz, həm də siyasi dəstək baxımından daha münasib idi. Çünki Xorasan Əhli-Beyt tərəfdarlarının aktiv olduğu bir yer idi.

Yəhya burada fəaliyyət göstərsə də, daha çox gizli hərəkət etməyə məcbur idi. O, əvvəlcə Səraxs və Nişapurda məskunlaşdı, sonra isə Bəlx şəhərinə çəkildi. Lakin fəaliyyəti ərzində bir sıra çətinliklərlə üzləşdi. Çünki Xorasandakı şiə qrupları arasında birlik yox idi: Keysaniyyə, Abbasilər və Zeydiyyə tərəfdarları hər biri öz məqsədlərini fokuslanmışdılar. Abbasilər isə hətta açıq şəkildə öz tərəfdarlarına Yəhyaya qoşulmamağı tapşırmışdılar. Digər tərəfdən, əhali ilə ünsiyyət qurmaqda çətinlik çəkən Yəhya geniş xalq dəstəyini qazana bilmədi. Onun mübarizəsinin təşkilati bazası zəif, strateji planı isə qeyri-müəyyən idi.

Bütün bunlara baxmayaraq, o, atasının miras qoyduğu idealları qoruyaraq siyasi meydanda qalmağa çalışdı. Lakin ehtiyatla hərəkət etdiyi üçün açıq şəkildə güclü fəaliyyət göstərə bilmədi. Bu səbəbdən üsyan üçün hazırlıq mərhələsi pərakəndə və zəif oldu.

Yəhyanın gizli hazırlıqları uzun sürməsə də, müəyyən məqamda açıq üsyana çevrildi. O, Nişapur yaxınlığında karvanlardan at və dəvə götürməklə qüvvə toplamağa çalışdı, lakin bu hadisə yerli valilərin diqqətini çəkdi. Nəticədə, Nişapur valisinin göndərdiyi ordu ilə toqquşma baş verdi. Sayca az olsalar da, Yəhyanın tərəfdarları burada qısa müddətlik uğur qazandılar.

Sonrakı mərhələdə o, Bəlx istiqamətinə hərəkət etdi. Lakin Xorasan valisi Nəsr ibn Səyyar onun bu yürüşünü təhlükə olaraq görüb üzərinə 8000-lik ordu göndərdi. Yəhyanın qüvvələri isə cəmi 70 120 nəfərdən ibarət idi. Tərəflərin qeyri-bərabər olduğu döyüş uzun sürmədi. Cüzcanda (Gürgan) baş verən döyüşdə Yəhya ibn Zeyd və tərəfdarları qəhrəmancasına vuruşsalar da, hamısı öldürüldü (125/743). Yəhyanın başı kəsilərək xəlifəyə göndərildi, cəsədi isə şəhər qapısında asıldı.

Yəhyanın üsyanı yatırılsa da onun şəhidliyi Xorasan xalqı üzərində dərin təsir buraxdı. Onlar həmin il dünyaya gəlmiş övladlarına Yəhya və Zeyd adlarını qoydular.^[8] Abbasi tərəfdarları isə Yəhya üçün sabah-axşam ağlayıb yas saxladılar.^[9] Bu hadisə şiə qruplarını Abbasilərin "Ali-Məhəmməd" şüarı altında birləşdirdi və Əməvilərin sonrakı illərdə devrilməsi üçün ideoloji zəmin hazırladı. Beləcə, Yəhyanın ölümü tarixin gedişinə təsir göstərərək Abbasilərin yüksəlişinə yol açdı.

• Cahid Kara. Yahyâ b. Zeyd İsyanı ve Horasan’daki Etkileri (türk.). 2020.

1. ↑ http://www.emamzadegan.ir/emamzadehbank/show-11617.aspx.
2. ↑ http://www.emamzadegan.ir/emamzadehbank/show-12386.aspx.
3. ↑ http://www.emamzadegan.ir/emamzadehbank/show-11692.aspx.
4. ↑ əs-Sədusi. Kitabü Həzf min nəsəbi-Qureyş (az.). 16.
5. ↑ İbn Quteybə. əl-Maarif (ərəb). 216.
6. ↑ Bəlazuri. Ənsab (ərəb). III. 445.
7. ↑ İbn Funduq. Lübabül-Ənsab vələlkəb vəl-əğəb (ərəb). I. 327.
8. ↑ Məsudi. Mürucüz-zəhəb (ərəb). III. 259.
9. ↑ Əxbəru dövlətil-Abbasiyyə (ərəb). 288.

• Zeydilik