Mir Yəhya Qəzvini

Mir Yəhya ibn Əbdüllətif əl-Hüseyni əl-Qəzvini 1481-1555-ci illlərdə yaşamış Səfəvi tarixçisidir. Mir Yəhyanın oğullarından olan Əlaüddövlə Kami Qəzvini (998/1590-dan sonra) yazdığı “Təzkireyi-Nəfaisül-məasir” adlı şairlər təzkirəsində açıq şəkildə atasının 962-ci ilin rəcəb ayının 23-də (13 iyun 1555) İsfahanda vəfat etdiyini bildirir. O, başqa bir yerdə atasının 77 il ömür sürdüyünü qeyd edərək, dolayı yolla onun doğum tarixinin 885/1480–1481 illərinə təsadüf etdiyini göstərir.

“Tarixi-Nəzm-ü nəsr dər İran və dər zəbani-farsi” əsərində Mir Yəhya Qəzvini haqqında yazan Səid Nəfisi, mənbə göstərmədən onun Qəzvin seyidlərindən olduğunu bildirir. Zəbiullah Səfa da Mir Yəhyanın Qəzvin seyidlərindən olduğunu qeyd etdikdən sonra, onun Seyfüddin Məhəmməd Həsəni nəslindən gəldiyini bildirir və “Tarixi-Qozide” əsərinə istinad edir. Həqiqətən də Həmdullah Mustovfinin (ö. 740/1340-dan sonra) XIV əsrin birinci yarısında yazdığı ümumi tarix əsəri "Tarixi-Qozide”də, Qəzvin seyidlərinə (əs-Sədat) həsr olunmuş bölümdə Seyfül-millət və’d-din adlandırdığı Məhəmməd əl-Həsənidən bəhs olunur. H.Mustovfi, Məhəmməd əl-Həsənini Sultaniyyə şəhərinin, Qəzvin tümenliyinin, Əbhər, Zəncan və Tarımin qaziyül-quzatı (baş qazisi) olmuş, İmam Əzəm Şafei məzhəbinə mənsub, şəriətin yolundan çıxmayan bir seyid kimi təqdim edir.

Mir Yəhya Qəzvini, Şah İsmayılın (1501–1524) dövründə Səfəvi ordusu ilə birlikdə yürüşlərdə şəxsən iştirak etmişdir. O, bunu öz əsərində qeyd edir: 909/1504-cü ildə Hüseyn Kiya Çələvi və Ağqoyunlulardan Murad bəy Cahanşahlı kimi üsyançıların sığındığı Usta qalası yürüşünü təsvir etdikdən sonra yazır ki, həmin yürüşdə qazanılan zəfərdə şəxsən iştirak etmişdir. “Lübb ət-təvarix” əsərində Mir Yəhya nəql edir ki, sonradan Şah İsmayıl kimi tanınacaq olan İsmayıl Mirzə, Gilan hakimi Kərkiya Mirzə Əliyə sığındığı zaman, orada hörmətlə qarşılanmış və onu təslim etməsini istəyən Rüstəm bəyə, həmin əmirin nüfuzlu adamlarından olan Mir Yəhyanın qohumu — Qəzvin seyidlərindən Mir Əbdülməlik Həsəni Seyfi uzaqgörənliyi sayəsində münasib cavab verilmişdir. Bundan əlavə, Mir Yəhyanın Səfəvi ordusu ilə yürüşlərdə iştirak etdiyi də məlumdur.

Şah Təhmasib dövründə, ölümündən az əvvəl təxminən on beş il vəziri-əzəm vəzifəsində işləmiş olan Qazi Cahan Seyfi Qəzvini (ö. 960/1533) də Mir Yəhyanın qohumlarından olub, uzun müddət Səfəvi bürokratiyasının yüksək pilləsində fəaliyyət göstərmişdir. Yaxın münasibətlərinə görə Şah Təhmasibin (1524–1576) ona “Məsum Yəhya” deyə xitab etdiyi bir tarixçidir. Göründüyü kimi, həm Mir Yəhyanın ailəsi, həm də özü Səfəvi sülaləsi ilə başlanğıcdan əməkdaşlıq münasibətləri içində olmuşdur.^[3]

Şah Təhmasib Azərbaycanın qərbində olduğu bir vaxtda, 960/1553-cü ilin şəban ayında (iyul/avqust) Mir Yəhya, Qəzvin sünnilərinin nüfuzlu şəxslərindən biri olmaqda ittiham edilərək, Şah Təhmasibin əmri ilə İsfahana sürgün edilmiş və orada 962/1555-ci ildə vəfat etmişdir. Sürgün fərmanının icrasından əvvəl xəbəri alan böyük oğlu Mir Əbdüllətif, Hindistana gedərək Bəburilər sarayına sığınmışdır. Böyük qardaşının orada gördüyü hörmət və ehtiramın təsiri ilə, kiçik oğlu Əlaüddövlə Kami Qəzvini də 960-cı illərin sonlarına doğru (təxminən 1559–1562) Hindistana köç etmişdir.^[3]

XVI əsr Səfəvi tarixçilərindən olan Mir Yəhya ibn Əbdüllətif Həsəni Seyfi Qəzvini (885/1481–962/1555) və onun ən məşhur əsəri “Lübb ət-təvarix” haqqında Osmanlı dünyasında ilk dəfə bəhs edən şəxs Katib Çələbi olmuşdur (ö. 1067/1657). Katib Çələbi, XVII əsr Osmanlı dünyasının ən böyük biblioqrafik əsərlərindən biri olan ərəbcə “Kəşfüz-zünun an əsami’l-kütüb və’l-fünun” adlı əsərində, “Lübb ət-təvarix”in “Səfəvi İsmayıl ibn Heydərin [yəni Şah İsmayılın] dövləti haqqında” yazıldığını qeyd etdikdən sonra, qısa şəkildə əsərin bölmələrindən və tamamlanma tarixindən bəhs edir. Katib Çələbi müəllif haqqında isə sadəcə bu qeydlə kifayətlənir: “Əmir Yəhya ibn Əbdüllətif əl-Qəzvini əş-Şiə 960-cı ildə vəfat etmişdir.”^[3]

Mir Yəhyanın “Lübb ət-təvarix” əsərini Şah İsmayılın dördüncü oğlu Bəhram Mirzənin sifarişi ilə yazdığı da məlumdur. Bu fakt onun Səfəvi sarayı ilə əlaqələrinin nə qədər yaxşı və etibarlı olduğunu bir daha sübut edir.

Mir Yəhya Qəzvini “Lübb ət-təvarix” əsərinin müqəddiməsində əsərin dörd hissədən ibarət olduğunu bildirdikdən sonra, bu hissələri təqdim etməyə başlayır.^[4] Farsca yazılmış “Lübb ət-təvarix” əsəri ümumtarix səciyyə daşıyır.

İlk hissə iki fəsildən ibarətdir. Birinci fəsil İslam Peyğəmbəri haqqında, ikinci isə Məsum İmamlar (On iki imam) haqqındadır. Müəllif onları həm də “Hidayət imamları” adlandırır.

İkinci hissə İslamdan əvvəlki hökmdarlara həsr olunmuşdur və dörd fəsildən ibarətdir: Pişdadi, Kəyani, Müluku’t-təvaif və Sasani sülalələri.

Üçüncü hissə isə İslamdan sonra hökm sürən hökmdarlar haqqındadır. Bu hissə üç məqalə, altı bab və onlara bağlı fəsillərdən ibarətdirː Birinci məqalə: Peyğəmbərin vəfatından sonra idarə edənlər haqqında; İkinci məqalə: Bəni-Üməyyənin fəthləri haqqında; Üçüncü məqalə: Abbasilər haqqında.^[4] Bu üç məqalədən sonra gələn birinci fəsil, Abbasilər dövründə İranda hökm sürmüş dövlətlər haqqındadır və on bir fəsildən ibarətdir: Təhiri sülaləsi (821–873); Səffari sülaləsi (861–1003); Samanilər (819–1005); Qəznəvilər (963–1186); Qurlular (879–1215); Büveyhilər (932–1062); Səlcuqlular (1040–1308); Xarəzmşahlar (1097–1231); Atabəylər (1148–1286); İsmaililər (1090–1273) – bu fəsil iki bölmədən ibarətdir: Qərbi İsmaililər və İran İsmaililəri; Kirman Qara-Kitayları (1222–1306). İkinci bab Moğol sultanları haqqındadır. Üçüncü bab “Müluku’t-təvaif” — yəni İranda parçalanmış yerli hökmdarlar haqqında olub, beş fəsildən ibarətdir: Çobanoğulları (1317–1355), Elxanilər (1256–1353), Şeyx Əbu İshaq İncü (1343–1357) və Müzəffərilər (1314–1393) — iki məqalə şəklində, Kürd hökmdarları (Şabankare, 1030–1355), Sərbədarilər (1337–1386). Dördüncü bab Teymurilər haqqındadır. Beşinci bab türk hökmdarlarına həsr olunmuşdur və iki fəsildən ibarətdir: Qaraqoyunlular və Ağqoyunlular. Altıncı bab isə Mavəraünnəhr və Xorasan Özbəkləri sultanları haqqındadır.

Dördüncü əsas hissə isə “vilayət və imamət ocağının padşahları, hidayət nəsli” olan Səfəvilər sülaləsinə həsr edilmişdir.^[4] Dövrün başqa mənbələrində olmayan qısa, lakin dolğun ictimai-iqtisadi səciyyəli materiallarla zəngin olan bu əsərdə I İsmayılın fəaliyyətinə xüsusi diqqət yetirilir.^[5]

1. Ən qədim nüsxə – Mir Yəhyanın ölümündən altı il sonra, 12 Zilqədə 968 (25 iyul 1561) tarixində köçürülüb. Kataloq nömrəsi: No: 5348, Tehran Universiteti Mərkəzi Kitabxanası və Arxiv Mərkəzi.
2. İkinci nüsxə – 975/1567–1568 tarixində köçürülüb. Nömrəsi: No: 2404, Tehran Universiteti Mərkəzi Kitabxanası.
3. Üçüncü nüsxə – 1010/1601–1602 tarixində köçürülüb. Bu nüsxə əvvəlindən bir qədər natamamdır, Səlğurlular dövründən başlayır və əsərin sonuna qədər davam edir. Nömrəsi: No: 3483, Tehran Universiteti Mərkəzi Kitabxanası.
4. Orijinalı məlum olmayan bir əlyazmanın əl-Şuşteri tərəfindən 1984-cü ildə kəlmə-kəlmə köçürülərək nəşr edilmiş variantı da var.^[3]

Həmidrza Məhəmmədnəjad əsərin dördüncü hissəsini — Səfəvilər tarixinə həsr olunmuş bölümü türkcəyə tərcümə edərək “Səfəvi tarixi” adı ilə nəşr etmişdir.^[6] Tərcüməçi ön söz və giriş bölməsində hansı nüsxəni əsas götürdüyünü göstərməsə də, onun əl-Şuşterinin 1984-cü il nəşrinin müvafiq hissəsini istifadə etdiyi aydın görünür. Həmin səhifələrin (əl-Şuşteri, 1984, s. 383–429) faksimile nəşrini də kitabın sonuna əlavə etmişdir.

Əsərin “Səlcuqlular” və “Ağqoyunlular” hissələrinin tərcüməsi isə Altan Çətin tərəfindən, müəllif və əsər haqqında qısa məlumatla birlikdə nəşr olunmuşdu. ^[7][8] Bu tərcümələrdə də əl-Şuşterinin nəşri əsas götürülmüşdür və Ağqoyunlular bölməsinin tərcüməsinə aid səhifələrin ^[9] faksimile nəşri də verilmişdir.

Bunlardan əlavə, əsər 1621-ci ildə italyan dilinə, 1690-cı ildə isə latın dilinə tərcümə edilmişdir.^[10]

• Quinn, Sholeh; Melville, Charles. Yarshater, Ehsan; Melville, Charles (redaktorlar ). Persian Historiography: History of Persian Literature A, Vol X (A History of Persian Literature). I.B.Tauris. 2012. ISBN 978-1845119119.
• Quinn, Sholeh A. Safavid Historiography: The place of the Safavids in the Iranian history // Matthee, Rudi (redaktor). The Safavid World. New York: Taylor & Francis. 2021. 164–182. ISBN 9781000392876. OCLC 1274244049.