Yəhya bəy Həsən bəy oğlu 1874-cü il yanvar ayının 12-də Şuşa şəhərində ziyalı ailəsində doğulmuşdur. Atası Həsən bəy və babası "Məriz" təxəllüslü şair Mirzə Məhərrəm Hacıbəyov XIX əsr Şuşasının görkəmli tarixi şəxsiyyətlərindən olmuş, Qarabağ mədəniyyəti və maarifi tarixində silinməz izlər qoyub getmişlər. Belə bir ocaqda böyüyən Yəhya da kiçik yaşlarından elmə, sənətə, poeziyaya xüsusi bir maraq və həvəs oyanmış, o, klassik Azərbaycan və Şərq şairlərinin əsərlərini daim mütaliə edərək öz intellektual ədəbi səviyyəsini artərmağa çalışmışdır. Şuşa şəhər məktəbini bitirəndən sonra o, pedaqoji təhsil də almış və XX yüzilliyin əvvəllərindən maarifçilik fəaliyyəti ilə ciddi məşğul olmuşdur. Az müddət içərisində Yəhya bəy maarif cəbhəsində xeyli işlər görmüş, xalqın balalarının təhsil almasında xüsusi xidmət göstərmişdir. Görkəmli pedaqoq 1905-ci ildən başlayaraq ömrünün sonuna kimi Qarabağın bir çox kəndlərində maarif məşəli yandırmış, Ağdamda, Şıxbabalı və Əfətli kənd məktəblərində rus dili və ədəbiyyatından dərs demişdir. Həmin illərdə gənc müəllim bütün bacarığı ilə çalışır, uşaqları çətinliklə məktəbə cəlb edir və xüsusilə, kəndli balalarını oxumağa həvəsləndirirdi.

Azərbaycanda Sovet hakimiyyəti qurulandan sonra Yəhya bəy Hacıbəyov yeni istiqamətdə qurulmuş xalq maarifi sistemində fədakarcasına çalışmağa başladı. "Mirzə" kimi hörmətli və ləyaqətli bir adla çağırılan Yəhya bəyə 1934-cü ildə respublika əhəmiyyətli fərdi təqaüd kəsildi, Ağdam rayonunun Əfətli kəndindəki məktəbə onun adı verildi və altmış illik yubileyi miqyasda keçirildi, Fəxri fərmanla təltif olundu. Görkəmli pedaqoq və şair Mirzə Yəhya bəy Şeyda Qarabaği 1938-ci ildə vəfat etmişdir.

"Bu şəhadətnamənin sahibi maarif cəbhəsinin qocaman əsgəri, mövhumat və cahalətin amansız düşməni, mədəniyyətin həqiqi ziyadarı və kütləvi məktəb toxumu saçan müəllim Hacıyev Yəhya Şeyda Həsən oğlu 27 il yorulmadan maarif uğrunda, əməkçi kəndli kütləsini savadlandırmaqda, xurafat və fanatika ilə ciddi mübarizə aparmaqda, on bir il Azərbaycan kəndlərində arasıkəsilmədən çalışdığı üçün 1931-ci il 23 apreldə Ağdam şəhərində tərtib olunmuş yubiley iclasında əməkdar müəllim adı verilmişdir".

Mirzə Yəhya bəy Hacıbəyov həm də şair idi, "Şeyda" ədəbi təxəllüsü ilə şerlər yazırdı. Təzkirəçi Mir Möhsün Nəvvab onun haqqında qısaca belə məlumat verir: "Cənab Yəhya bəy ibn Həsən bəy Hacıbəyzadə "Məriz" təzəllüslü Məhərrəm bəyin nəvəsidir. Qarabağ şairlərindəndir. Xoş xasiyyətli, 28 yaşlı cavandır. Şeir yazır. Təxəllüsü "Şeyda"dır. Farsca və türkcə müxtəlif şeirləri var. O cümlədən, 19 qəzəl və altı bənd milli şerini öz dəst-xətti ilə yazmış və mən onları böyük təzkirəyə daxil etmişəm. Bir neçə şeirini ixtisarla bu müxtəsər təzkirəyə qeyd edirəm". Mirzə Yəhya bəy Şeyda Ağdamda işləyərkən müztəlif dərnəklərdə yaxından və fəal iştirak edir, poeziya həvəskarları qarşısında öz şerlərini oxuyur, gənc ədəbi qüvvələri bu dərnəklər ətrafına toplayır, yeni-yeni yazmağa başlayan şairlərin şerlətini dinləyərək onlara ədəbi istiqamət verirdi. Yəhya bəy Şeydanın əsərlərində nəzər salanda Xurşudbanu Natəvanın və Seyid Əzim Şirvaninin qəzəllərinin onun yaradıcılığına açıq-aşkar təsiri görünür, lakin onun zəmanədən, dövrdən şikayət motivləri olan şeirlərinin əksər hissəsində bir yeknəsəklik, bir darıxdırıcılıq duyulur. Şairin şeirlərindən nümunəni oxucularımıza təqdim etməyi özümüzə borc bilirik.

• Ənvər Çingizoğlu, Qarabağda maarif, Bakı: Zərdabi LTD, 2013, 288 səh.