Yəhudilikdə İsa

İsanın Allah, Allahın oğlu ya da bir üçlüyün şəxslərindən biri olması fikri, Yəhudi ilahiyyatı ilə ziddiyyətlidir. Yəhudilər, İsanın gözlənilən Məsihin əlamətlərini yerinə yetirmədiyi fikrindədirlər.^[6] Yəhudiliyin əsas hökm verən mətnləri, İsanın Allahlığını, ilahiliyini, Allah ilə insanlar arasında vasitəçi olmasını, Məsihliyini və ya müqəddəsliyini rədd edir. Digər bir çox zidd olan amillərdən əlavə, üç üqnuma inanmaqda Yəhudiliklə ziddiyyətlidir.

Yəhudilikdə, Allahın iki cür olması və ya üç üqnum inancı azğınlıq, hətta müşriklik olaraq görülmüşdür.^[7] Yəhudi inancına əsasən Tanaxın xüsusilə Təsniyə (Qanunun təkrarı) kitabında (Təsniyə 6:4) üçlük inancını qeyri-mümkün edən açıq şəkildə tövhiddən bəhs edilir: "Qulaq as, ey İsrail! Yahve Allahımızdır, O təkdir." A History of the Jews kitabında Paul Conson, yəhudilər ilə xristianlar arasındakı fərqi bu prinsipə bağlayır:

" “İsa Allahdırmı, insandırmı?” sualına xristianlar “Hər ikisi də” cavabını verirlər. Miladi 70-ci ildən sonra isə bu cavab artıq ictimaiyyətə məlum olmuşdur. Bu baxış tərzi isə yəhudiliklə qəti bir ayrılığa səbəb olmuşdur."^[8]

Yəhudilik inancına əsasən, bir insanın Allah olduğunu, Allahın bir hissəsi olduğunu və ya sözün əsl mənasında Allahın oğlu olduğunu iddia etməsi azğınlıq hesab olunur. Qüds Talmudunda belə deyilir: “Əgər bir insan Allah olduğunu iddia edirsə, o, yalançıdır” (Taanit, 2:1)."

XII əsrdə yaşamış İbn Meymun yəhudiliyin əqidə əsaslarını qanuniləşdirmişdir. Buna görə Allah hər şeyin səbəbidir və təkdir. Onun tək olması bir cütlükdən biri, çoxsaylı üzvləri olan bir növün tək nümunəsi və ya müxtəlif ünsürlərdən ibarət olan bir varlıq kimi başa düşülməməlidir. O, hissələrə bölünə bilən bir varlığın təkliyi kimi də deyildir. Allah, özü kimi başqa bir nümunəsi olmayan vahid bir varlıqdır.^[9]

Bəzi yəhudi mütəxəssisləri isə çox geniş yayılmış yəhudi poetik ifadəsi olan "Göydəki Atamız"ın İsa tərəfindən sözün həqiqi mənasında "Göydəki Atam" kimi istifadə edildiyi fikrini müdafiə edirlər (bax: Atamız).^[10]

Yəhudilikdəki Məsih anlayışı xristianlıqdan çox fərqli xüsusiyyətlərə malikdir. Yəhudilikdə Məsihin vəzifəsi Məsih dövrünü gətirməkdir, bu, yalnız bir dəfə baş verəcək bir hadisədir və Məsihlik əlamətlərini yerinə yetirməmişdən əvvəl ölən bir şəxs əsla Məsih ola bilməz. Bu əlamətlərdən bəziləri bunlardır: Bütün İsrail oğullarını Tövratın qaydalarına müvafiq formada yaşamağa yönəltməsi, dini qaydalara riayət edilməsində mövcud olan itaətsizlikləri aradan qaldırması, Allahın müharibələrini aparması, məbədi olması lazım olan yerdə inşa etməsi, dağılmış bütün İsrail oğullarını bir yerə cəmləməsi. İbn Meymun Məsihlə əlaqədar olan bu məqamı xüsusi vurğulayır:

"Əgər bütün bu məsələləri yerinə yetirə bilməmiş və ya öldürülmüşdürsə, o, şübhəsiz ki, Tövratda müjdələnmiş Məsih deyil... və Allah onu yalnız insanları imtahan etdirmək üçün göndərmişdir.^[1]"

Yəhudilər Məsihin Yeşeya və Hezekil peyğəmbərin bütün dediklərini yerinə yetirəcəyinə inanırlar.^[6] Yeşeya kitabında deyildiyi kimi, Məsih ata tərəfdən Davudun nəslindən gələcəkdir.^[11] Məsih, yəhudiləri öz vətənlərinə geri qaytaracaq və məbədi inşa edəcək, kral olaraq hökm sürəcək və bir sülh dövrünə rəhbərlik edəcəkdir.^[4] Məsih dövründə bütün insanlıq Allah elmi ilə dolacaqdır.^[5] Məsih, bütün xalqları İsrail oğullarına qarşı etmiş olduqları səhvləri qəbul etdirməyə məcbur edəcəkdir.^[12] Hezekildə deyildiyi kimi, Məsih yəhudiləri xilasa çatdıracaqdır.^[13]

İsa, İkinci məbəd hələ dağılmamışdan əvvəl yaşamışdır. O yaşadığı dövrdə yəhudilər sürgündə deyildilər. İsa heç vaxt krallıq yaratmamış və onun zamanında bir sülh dövrü və ya böyük bir elm intibah dövrü baş verməmişdir. İsa kilsələr tərəfindən təbliğ edilən ənənəvi xristian təliminə əsasən, Məsihin yerinə yetirəcəyi vəd edilmiş işləri yerinə yetirmədən ölmüş və eyni zamanda da Məsihin yəhudilikdəki əlamətlərindən olmayan İkinci gəlişi ilə insanları müjdələmişdir. Yəhudilər, onun zamanından bir müddət sonra, xilas olmaq əvəzinə vətənlərindən sürgün edilmişdirlər. Bu fərqlər, İsanın müasiri olan yəhudi alimləri tərəfindən vurğulanmışdır. Həmçinin, 1263-cü ildə Musa ibn Nahman, Katoliklərlə apardığı bir mübahisə zamanı, öz dövrünün bütün yəhudi alimlərinin İsanın Məsihliyini inkar etdiklərini qeyd etmişdir. Yəhudilər, xristianların Tanaxdan İsa ilə əlaqəli öz baxışlarını dəstəkləyən cümlələr çıxarmalarını yanlış təfsir olaraq görürlər.^[14][15] Onlara görə, İsa, Məsihin xüsusiyyətlərini daşımır.^[16]

Tanaxa görə, bir şəxsin peyğəmbər olmasının və ya Allahın adına danışmasının etibarlı olması üçün, İsrailoğullarının Allahının adına danışmalıdır, başqa bir Allahın adına danışmamalıdır, Allahı Yəhudiliyin müqəddəs mətnlərində qeyd edildiyindən fərqli bir formada təsvir etməməli, Allahın sözlərini dəyişdirməməli və Allahın fikrini dəyişdiyini, əvvəllər söylədiyi əzəli sözündən fərqli bir söz söyləməyə qərar verdiyini iddia etməməli, həmçinin də bu şəxsin verdiyi xəbərlər reallaşmalıdır.^[17][18] Xristianlığın təlimlərindən biri hesab olunan, Məsihin dini qanunu başa çatdırıb, yəhudiləri Allah tərəfindən təyin olunmuş əmr və qadağalardan azad etmə kimi bir vəzifəsi olduğu inancı, yəhudilikdə yer almır.

Tanaxda iki növ saxta peyğəmbərlikdən bəhs edilir. Hər hansı bir büt adına peyğəmbərlik edən şəxsin və İsrailoğullarının Allahı adına peyğəmbərlik etdiyini iddia etdiyi halda, Tövratda bildirilən əmr və qadağaları dəyişdirən və ya müqəddəs mətnlərə müvafiq olmayan məlumatlar verən şəxsin peyğəmbərliyi saxta hesab edilir.^[19] Ənənəvi yəhudiliyə əsasən, Allahın sözü əzəlidir, yəni dəyişməzdir, buna görə də Allahın adı ilə danışdığını iddia edən, amma Onun əvvəllər bəyan etdiyi sözləri dəyişdirməyə çalışan şəxsin ilahi səlahiyyətlərlə hərəkət etmədiyinə inanılır.^[20][21]

Hətta peyğəmbər olduğunu iddia edən şəxs möcüzəvi işlər və ya əlamətlər göstərsə belə, heç kim Tanaxda yazılmış qaydaları dəyişdirə bilməz. Məhz buna görə də, İsanın ənənəvi yəhudilikdən fərqli olaraq irəli sürdüyü fikirlər, onu peyğəmbər olma statusundan çıxarır.^[19][22] Bu baxış bucağı, İsanın müasiri olan yəhudi alimlərinin onun barəsindəki fikirləri idi. Talmudun Sota kitabında belə yazılmışdır: "Malaki öldükdən sonra, peyğəmbərlik İsrailoğullarını tərk etdi."^[23] Ənənəvi məlumata əsasən, Malaki İsadan təxminən dörd əsr əvvəl yaşamış olduğuna görə, Sota kitabında qeyd olunan sözlərin sahibi olan və təxminən eramızın birinci əsrində yaşamış yəhudi alimləri İsanı peyğəmbər kimi qəbul etməmişdirlər. Ayrıca, Tanaxda saxta peyğəmbər nümunəsi olaraq Bələm ibn Baura barədə məlumat verilmişdir.^[24]

Yəhudilikdə, Xristianlıqdakı xilas anlayışı mövcud deyildir. Bunun səbəbi, insanların ilk günah ilə doğulmadığı inancıdır.^[25] Yəhudiliyin günah anlayışına əsasən, bir insan günah iş görə bilər və bu günahdan tövbə edərək uzaqlaşa da bilir və çox vaxt da tövbəsi qəbul olunur.^[26]

İbn-i Meymunun İmanın on üç əsasına, Allahın bədəninin olmaması və fiziki xüsusiyyətlərin Ona aid edilə bilməməsi də aiddir.^[27][28] Dünyanın müxtəlif yerlərindəki sinaqoqlarda yerləşən dua kitablarında yer alan Yigdal duasında belə deyilir: "O, bədənə oxşayan bir varlıq deyildir və O, maddi də deyildir." Allahın fiziki xüsusiyyətlərə malik olmaması^[29] və Allahın varlığının dərk olunmasının insan idrakını aşması inancı, yəhudiliyin əsas prinsiplərindən biri hesab olunur. Məhz buna görə də, Xristianlıqda rast gəlinən bir insana ilahi xüsusiyyətlərin verilməsinə Yəhudilikdə heç vaxt rast gəlmək mümkün deyildir.^{[30][31][32][33]}

• İslamda İsa
• Xristianlıqda İsa