Yüzlərlə Düşüncə Məktəbi (çin. 諸子百家) — Erkən Bahar və Payız dövrü[1] və Döyüşdəki Dövlətlər dövrü (təxminən e.ə. 500–221) ərzində inkişaf etmiş fəlsəfi məktəblər və ideya sistemləri. Bu termin həmin fəlsəfi axınları təsvir etmək üçün Konfutsiçilik, Moizm və Hüquqçuluq yaradıldıqdan sonra istifadə olunmuşdur.[1] Bu dövr Çində xaotik və hərbi baxımdan gərgin olmuş, lakin eyni zamanda fəlsəfi düşüncənin inkişaf etdiyi və müxtəlif bürokratik strukturlar tərəfindən dəstəkləndiyi bir dövr idi. Bu fenomen bəzən "Yüz Məktəb Fikri Mübarizəsi" adlandırılır.[2]
| Çin | |||||||||||||||||||||
| Ənənəvi çincə: | 諸子百家 | ||||||||||||||||||||
| Sadələşdirilmiş çincə: | 诸子百家 | ||||||||||||||||||||
| |||||||||||||||||||||
| Yaponiya | |||||||||||||||||||||
| kanci: | 諸子百家 | ||||||||||||||||||||
| kana: | しょしひゃっか | ||||||||||||||||||||
| |||||||||||||||||||||
| Koreya | |||||||||||||||||||||
| hanqıl: | 제자백가 | ||||||||||||||||||||
| hanja: | 諸子百家 | ||||||||||||||||||||
| |||||||||||||||||||||
| Vyetnam | |||||||||||||||||||||
| Vyetnam əlifbası: |
| ||||||||||||||||||||
Bu dövrdə yaranan fəlsəfi məktəblər Şərqi Asiya mədəniyyəti və cəmiyyətlərinə böyük təsir göstərmişdir. İntellektual mühitdə səyyar alimlər mühüm rol oynamış, onlar müxtəlif dövlət rəhbərləri tərəfindən idarəetmə, müharibə və diplomatiya sahəsində məsləhətçi kimi işə götürülmüşdür. Tez-tez eyni məktəbin üzvləri yalnız etiqadlarını formalaşdıran eyni təsirli şəxsiyyətlə bağlı birləşirdilər.[1] Bu dövr Qin sülaləsinin yüksəlişi və kitabların yandırılması və alimlərin basdırılması ilə sona çatmışdır.[3]
Bu dövrün ənənəvi mənbələrindən biri Sima Qianın Records of the Grand Historian əsəridir. Onun avtobioqrafik hissəsi bir neçə fəlsəfi məktəbi təsvir edir.[4]
Konfutsiçilik Çin həyatına dair ən davamlı düşüncə məktəbi hesab olunur. Yazılı irsi Konfutsi Klasiklərində əks olunub və sonradan ənənəvi cəmiyyətin əsasını təşkil etmişdir. Konfutsi (e.ə. 551–479) Xia, Shang və Zhou sülalələrinin ideal siyasi və sosial quruluşuna baxmışdır.
O, hesab edirdi ki, effektiv idarəetmə yalnız hər fərd üçün müəyyən edilmiş münasibətlər sistemi ilə mümkündür: "Hökmdar hökmdar olsun, vətəndaş vətəndaş." Konfutsi üçün dövlət başçısı əxlaqi olmalı və dövlətin idarə olunmasında nümunə göstərməli idi. Onun ideal insan modeli junzi — 'nəcib insan' və ya 'ali şəxs' kimi tərcümə olunur.
Mencius (e.ə. 371–289) birbaşa Konfutsiə cavab olaraq öz təlimlərini formalaşdırmışdır. Konfutsi və Mencius birlikdə Çin cəmiyyətinə həyatın demək olar ki, bütün sahələrini nizamlamaq üçün əhatəli bir çərçivə təqdim etmişdir.
Xunzi (təxminən e.ə. 300–237), insan təbiəti ilə bağlı Menciusdan tamamilə fərqli yanaşma irəli sürmüşdür. Xunzi insanın doğuşdan yaxşı olmadığını və əxlaqi yaxşılığın yalnız istək və davranışın təlimi yolu ilə əldə edilə biləcəyini müdafiə etmişdir.
Hüquqçuluq doktrinası Li Kui (legalist), Shang Yang (ö. e.ə. 338), Han Fei (ö. e.ə. 233) və Li Si (ö. e.ə. 208) tərəfindən formalaşdırılmışdır. Onlar insan təbiətinin əbədi şəkildə eqoist olduğunu müdafiə etmiş və sosial nizamın qorunması üçün yuxarıdan intizamın tətbiqi və qanunların sərt icrasını vacib hesab etmişdir. Hüquqçular dövlətin rifahını və hərbi gücünü vətəndaşların yaxşılığından üstün tutmuşlar.
Hüquqçuluq imperiya idarəçiliyinin fəlsəfi əsaslarına böyük təsir göstərmişdir. Han sülaləsi dövründə Konfutsiçiliyin və Hüquqçuluğun praktik elementləri birləşdirilərək uzun müddət qorunmuş yeni bir idarəetmə forması yaradılmışdır.
Taoizm Çin düşüncəsinin ikinci ən önəmli axını kimi inkişaf etmişdir və əfsanəvi müdrik Laozi ilə əlaqələndirilir. Taoizm fərdi təbiət və kainatla əlaqədə vurğulayır. Həyatın məqsədi hər bir fərdin özünü təbiətin ritminə uyğunlaşdırması və kainatın Yolunu (Tao) izləməsi və harmoniyada yaşamasıdır.
Konfutsi əxlaqına zidd olaraq, Taoizm bir çox tərəfdar üçün gündəlik həyatı tamamlayıcı olmuşdur. Rəhbər vəzifəsində çalışan alim Konfutsi təlimlərini izləyə bilər, lakin təqaüdə çıxanda təbiətlə harmoniya tapmaq üçün Taoist ola bilər. Siyasi baxımdan Taoizm siyasətdə müdaxiləni minimuma endirməyi müdafiə edir.
Moizm Mozi (təxminən e.ə. 470–391) tərəfdarları tərəfindən inkişaf etdirilmişdir. Məktəb Qin sülaləsi dövründə mövcud olmamışdır, lakin Yüz Məktəb Fikri dövründə Konfutsiçiliyin əsas rəqibi hesab olunmuşdur. Fəlsəfəsi Şablon:Zhl ideyasına əsaslanır: Mozi "hər kəs göylər qarşısında bərabərdir" deyirdi və insanlar kollektiv sevgi təcrübəsini tətbiq edərək göyləri təqlid etməlidirlər.[5]
Bu tez-tez 'ümumdünya sevgisi' kimi tərcümə olunur, lakin Mozi üçün əsas problem etikada tərəfkeşliyin həddindən artıq olması idi, yoxsa mərhəmətin olmaması deyil. O, məqsəd olaraq davranışı qiymətləndirməyi hədəfləyirdi. Onun epistemologiyası primitiv materialist empirizm kimi qəbul edilə bilər; insan qavrayışının təsəvvür və ya daxili məntiqə deyil, duyğu təcrübələrinə əsaslanmasını müdafiə edirdi.
Mozi qənaətcilik prinsiplərini müdafiə edir, Konfutsi ritual və musiqiyə verdiyi önəmi israfçı hesab edirdi. O, hücum müharibələrini israf hesab edir və sülh və ya maksimum halda müdafiə üçün istehkamları müdafiə edirdi. Sosial məqsədlərin əldə olunması üçün Mozi düşüncə və hərəkətin birliyini vacib hesab edirdi. Onun siyasi fəlsəfəsi ilahi idarəçilik monarxiyasına bənzəyir: xalq həmişə rəhbərlərinə itaət etməli, rəhbərlər isə həmişə göylərin iradəsini izləməlidir.
Moizm müəyyən mənada meritokratiya elementlərinə malikdir: Mozi hesab edirdi ki, hakimlər rəsmi təyinatları ailə əlaqələri deyil, qabiliyyətlərinə görə həyata keçirməlidir. Moizmə olan inam Qin sülaləsi sonunda azalmışdır, lakin onun baxışları Hüquqçuluqda güclü əks-səda tapmışdır.
- ↑ 1 2 3 Ivanhoe, Philip J.; Van Norden, Bryan W. Readings in Classical Chinese Philosophy (2nd). Indianapolis: Hackett. 2005. 389. ISBN 0-872-20781-1.
- ↑ Allen, Tony; Grant, R. G.; Parker, Philip; Celtel, Kay; Kramer, Ann; Weeks, Marcus. Timelines of World History (1st). New York: DK. 2022. səh. 29. ISBN 978-0-744-05627-3.
- ↑ Allen, Tony. Timelines of World History. DK. 2022. səh. 36. ISBN 978-0-744-05627-3.
- ↑ Graham, A. C., Disputers of the Tao: Philosophical Argument in Ancient China (Open Court 1993). ISBN 0-8126-9087-7
- ↑ The Shorter Routledge Encyclopedia of Philosophy. Edited by Edward Craig. Routledge Publishing. 2005.