Xudu Borçalı və ya Xudu bəy Borçalinski — XVIII əsrdə Borçalı mahalında yaşamış xalq qəhrəmanı. Gürcülər ona Xudu Borçalinski, azərbaycanlılar Xudu Xuduoğlu, çar II İrakli isə Xudiya (gürc. ხუდია ბორჩალო) deyirdi.[1][2]
| Xudu Borçalı | |
|---|---|
| Şəxsi məlumatlar | |
| Doğum tarixi | 1730 |
| Doğum yeri | |
Xudu bəy Borçalı təxminən 1730-cu ildə Borçalı mahalının Sadaxlı kəndində anadan olmuşdur. Onun, 1770-in yazında Axısxada göstərdiyi şücaət şahzadələr Teymurazın, Baqratın, Davidin, İohanın tarixi icmallarında özəlliklə qeyd olunmuşdur. Gürcüstan və İmeret (Açıqbaş) şahları Rus qoşununun köməyi ilə Axısxanı, Azğuru, Aspindzayı tutmağa getdilər. İraklinin muzdla tutduğu Ləzgi qoşunu Kür çayı üstündəki Aspinza Körpüsündə məğlub olub, qaçmağa üz qoydu, İrakli özu məşhur Ləzgi sərkərdəsini öldürdü, sonra İrakli, Borçalı atlı dəstəsini Qoriyə göndərdi. O, öncəbhə sərdarı Rus generalına məktubunda (əsli Gürcüstan Əlyazmalar İnstitutundadır) yazırdı: “Xudu dörd yüz qoçaq müsəlmanla sizin yanınıza gəlməlidir. Borçalılar yaxşı, mərd adamlardır. Mən bunu yazan vaxtlar həmən qoşun ya gəlmiş, ya da yaxınlaşmış olacaqdır. Bu müsəlman ləşkəri on iki - on üç gün sizin yanınızda qalacaqdır”. Rus qoşunu qəfil atəş xəttindən arxaya çəkildi, buna baxmayaraq, Xudunun, habelə elbəyi Ağbabanın, Muxran ağası Levanın oğlu Simonun dəstələrinin yardımıyla aprelin 20-də körpü tutuldu, Türk qüvvətləri çəkildilər. Borçalının arıq atları möcüzə görsətdilər. İohan, Xudu Bəyi “şanşöhrətli cəngavər” deyə öymüşdür. Xudunun dəstəsi Axıskadan sonra Qarsda da vuruşmuş, daha sonra Gürcüstan ləşgəri içində Naxçıvana yürüş etmiiş, Şükürəli xana qalib gəlmişdir. Gürcüstan Əlyazmalar İnstitutundakı arxiv bəlgəsində oxuyuruq ki, Gürcüstan qoşun sərdarının kəşfiyyatına görə Sisyana göndərdiyi Xudu (Xudiya) 50 nəfər döyüşçüylə İlandağda İbrahim xanın 200 nəfərlik ön qoşununa qalib gələrək, 8 adamı əsir götürdü, Xudu və Borçalı Topçuoğlu öldürdükləri iki sərkərdənin başını gətirdilər. Şahzadə Teymurazın salnaməsində həmən yürüşə Borçalılardan əlavə qazaxlıların, pəmbəklilərin, şəmşəddillilərin də qatıldıqları bildirilir. 1795-də Sadıq Bəyin Qazax-Borçalılardan yığıb Ağa Məhəmməd xana qarşı çıxardığı qoşuna o sərkərdəlik etmişdi.[3]
Məşhur gürcü ədibi Sandro Şanşiaşvilinin Ağa Məhəmməd xanın Tiflisə yürüşü təsvir olunan “Krtsanis Qəhrəmanları” dramında İraklinin ən yaxın sirdaşlarından və sərkərdələrindən biri kimi Xudu Borçalı obrazı da var – İraklinin şəxsi qoruyucusu olan Xudu: “Məni vuruşa göndərin” deyəndə İrakli: “Sən burada mənimlə olacaqsan” deyir və İrakli Qocor yoluyla dağlara çəkiləndə də ona Xudu bələdçilik edir.[4]
Gürcü yazıçısı Akakiya Belaşvli özünün "Besuku" romanında Xudu kişi ilə bağlı bir neçə fəsil yazıb və orada belə faktlar da yazıb: "O, (Xudu kişi) vuruşdan qayıdaraq, atdan düşür və düşmən sərkərdəsinin başını İraklinin ayaqları altına atır. İrakli döyüşlərdən birində rus generalına məktub yazaraq birldirir ki, sizə başda qorxmaz, qəhrəman Xudu Borçalinki olmaqla 400 nəfər müsəlman-tatarı əsgərlərini göndərirəm. Onlar bu döyüşlərdə sizə çox köməklik edəcəklər. Çünki mən onlara özüm kimi inanıram".[5]
- Gürcüstanın Marneuli şəhərində küçələrdən biri Xudu Borçalının adını daşıyır.
- ↑ თოფჩიშვილი, როლანდ. ეთნოისტორიული ეტიუდები [Etnoqrafik araşdırmalar] (PDF) (gürcü). წიგნი I. თბილისი: ენა და კულტურა. 2005. 15.
- ↑ ჯაჭვაძე, მარიამ. "გამქრალი მრავალფეროვნების მუზეუმი" [İtməkdə olan Müxtəliflik Muzeyi]. indigo.com.ge (gürcü). 2021-01-21. 2024-05-28 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2024-10-20.
- ↑ Nəzirli, Şəmistan. General Yadigarov qardaşları (PDF). Bakı: Şirvannəşr. 2004. 6.
- ↑ Məmmədli, 1997. səh. 55
- ↑ İdrisoğlu, Ağalar. "Unudulan generalımız, xalq qəhrəmanımız - Xudu Borçalı". AzPress.Az. 2016-02-23. 2020-10-31 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-04-29.
- Mirzə Məmmədoğlu. II İrakli və Xudu Borçalı. Tbilisi. 2018.
- Veys Xudiyev, Ağalar İdrisoğlu. Xudu Borçalı və onun şəcərəsi. Tbilisi. 2017.
- Şurəddin Məmmədli. Alın yazımız. Tbilisi: Dayaq. 1997.