Xidmətlər üzrə Ümumi Ticarət Razılaşması (ing. General Agreement on Trade in Services, GATS) — Ümumdünya Ticarət Təşkilatının (ÜTT) bir sazişidir və Uruqvay Raundu danışıqlarının nəticəsi olaraq 1995-ci ilin yanvarında qüvvəyə minib. Bu saziş, Ümumi tarif və ticarət razılaşmasının (GATT) malların ticarətinə tətbiq etdiyi çoxtərəfli ticarət sistemini xidmət sektoru üçün də genişləndirmək məqsədilə yaradılmışdır.
ÜTT-nin bütün üzvləri GATS-ın tərəfləridir. ÜTT-nin əsas prinsiplərindən biri olan ən çox üstünlük verilən ölkə prinsipi (MFN) GATS üçün də keçərlidir. Bununla belə, üzvlər təşkilata qoşularkən bu qaydaya müvəqqəti istisnalar tətbiq edə bilirlər.
Sazişin məqsədi qlobal iqtisadiyyatın inkişafında xidmət ticarətinin artan rolunu tanımaq və xidmətlərin ticarətinə dair çoxtərəfli prinsiplər və qaydalar çərçivəsi yaratmaqdır. Belə ticarətin genişlənməsi şəffaflıq və mərhələli liberallaşma vasitəsilə asanlaşdırılacaq, bu da bütün ticarət tərəfdaşlarının iqtisadi artımını təşviq edəcək və xüsusilə inkişaf etməkdə olan ölkələrin inkişafına kömək göstərəcəkdir. Hədəflər ardıcıl çoxtərəfli danışıqlar raundları vasitəsilə həyata keçirilməlidir və bu prosesdə inkişaf etməkdə olan ölkələrin xidmət ticarətində iştirakının artırılması və xidmət ixracının genişləndirilməsi xüsusi vurğulanır. Saziş həmçinin az inkişaf etmiş ölkələrin iqtisadi vəziyyəti, inkişaf və maliyyə ehtiyacları baxımından üzləşdikləri ciddi problemləri nəzərə alır.[1]
Avropa İqtisadi Birliyi öz səlahiyyətlərinə uyğun olaraq 1986–1994-cü illər Uruqvay Raundu çoxtərəfli danışıqları nəticəsində əldə edilən sazişləri ratifikasiya etmiş və Ümumdünya Ticarət Təşkilatını təsis edən sazişin hüquqi imzalanmasını təsdiq etmişdir. Bu, Marrakeş Sazişinin 1B əlavəsinə daxil edilmiş GATS-ın Aİ üzv dövlətlərində qüvvəyə minməsinə imkan vermişdir.[2]
GATS-ın ümumi məqsədi ticarət maneələrini aradan qaldırmaq olsa da, üzv dövlətlər hansı sektorların mərhələli şəkildə “liberallaşdırılacağına” (yəni bazarlaşdırılacağına və özəlləşdiriləcəyinə), həmin sektorlara hansı xidmət göstərmə üsulunun tətbiq olunacağına və liberallaşmanın hansı müddət ərzində nə dərəcədə həyata keçiriləcəyinə dair qərarı özləri verirlər. Üzvlərin öhdəlikləri klikləyiş effekti prinsipi ilə tənzimlənir: bu öhdəliklər birtərəfli xarakter daşıyır və qəbul edildikdən sonra geri götürülməməlidir. Bu qaydanın məqsədi sabit ticarət mühiti yaratmaqdır (yəni bazar şəraitini təmin etmək). Bununla belə, XXI maddə üzvlərə öhdəlikləri geri götürmək imkanı verir və bu seçimdən indiyədək iki ölkə — ABŞ və Aİ — istifadə etmişdir. 2008-ci ilin noyabrında Boliviya öz səhiyyə xidmətləri üzrə öhdəliklərini geri götürəcəyinə dair rəsmi bildiriş təqdim etmişdir.
Bəzi fəal qruplar hesab edirlər ki, GATS hökumətlərin öz əraziləri daxilində kommersiya fəaliyyətlərini tənzimləmək imkanlarını və səlahiyyətlərini zəiflətmək riski daşıyır və nəticədə vətəndaşların maraqları qarşısında biznes maraqlarına üstünlük verilə bilər. 2003-cü ildə GATSwatch şəbəkəsi 60 ölkədə 500-dən çox təşkilat tərəfindən dəstəklənmiş tənqidi bəyanat dərc etmişdir.[3] Bununla yanaşı, ölkələr GATS kimi beynəlxalq sazişlərə qoşulmaq öhdəliyi daşımırlar. Ticarət və investisiya cəlb etmək istəyən ölkələr üçün GATS müəyyən şəffaflıq və hüquqi proqnozlaşdırıla bilənlik təmin edir. Xidmət ticarətinə hüquqi maneələr bəzən legitim siyasət məqsədlərinə əsaslana bilər, lakin onlar eyni zamanda genişmiqyaslı korrupsiya üçün də effektiv vasitə ola bilər.[4]
GATS sazişi milli qanunvericilik və məhkəmə hakimiyyətinin səlahiyyətlərinin qapalı iclaslarla fəaliyyət göstərən GATS Mübahisələrin Həlli Panelinə ötürülməsinə meyilli olduğu üçün tənqid edilir. Üzv ölkələrin WTO hökumət nümayəndələri isə mövcud kommersiya rəqabəti və “liberallaşma” prinsiplərinin gətirdiyi faydalara əvvəlcədən sadiq olduqları üçün bu cür tənqidləri rədd etməyə məcburdurlar.
Milli hökumətlər GATS çərçivəsində hər hansı konkret xidməti liberallaşmadan kənarda saxlamaq hüququna malik olsalar da, beynəlxalq biznes maraqları tərəfindən “kommersiya əsasında göstərilən” xidmətlərin istisna edilməməsi üçün təzyiq altına düşürlər. Su və elektrik kimi mühüm ictimai kommunal xidmətlər istehlakçılar tərəfindən ödəniş qarşılığında əldə olunduğuna görə aydın şəkildə “kommersiya əsasında göstərilən” xidmət hesab edilir. Bəzi ölkələrin gəlirli sahələr kimi “ixrac etməyə” çalışdığı bir çox səhiyyə və təhsil xidmətləri üçün də eyni hal keçərlidir.[5]
Bu tərif nəticə etibarilə demək olar ki, bütün ictimai xidmətləri “kommersiya əsasında göstərilən” xidmət kimi müəyyənləşdirir və artıq polis, ordu, həbsxanalar, ədliyyə sistemi, dövlət idarəçiliyi və digər sahələrə də şamil olunur. Qısa zaman perspektivində bu, hazırda ölkə əhalisinin sosial hüququ kimi təqdim olunan geniş ictimai xidmətlərin, o cümlədən bəzən hamısının, özəlləşdirmə və bazarlaşdırılma üçün açılmasına səbəb ola bilər. Bu proses nəticədə xidmətlərin yenidən strukturlaşdırılmasına, özəl şirkətlərə verilməsinə və tam özəlləşdirilərək yalnız ödəniş edə bilənlər üçün əlçatan olmasına gətirib çıxara bilər. Hazırda bu proses bir çox ölkələrdə xeyli irəliləmişdir və adətən (və məqsədli şəkildə) ictimaiyyətə bunun istənilib-istənilmədiyi barədə lazımi məlumat verilmədən həyata keçirilir.
- ↑ Uruguay Round of Multilateral Trade Negotiations (1986–1994) - Annex 1B - General Agreement on Trade in Services (WTO) (ingilis), 336, 15 aprel 1994, İstifadə tarixi: 30 mart 2024
- ↑ 94/800/EC: Council Decision (22 December 1994) concerning the conclusion on behalf of the European Community of the agreements reached in the Uruguay Round multilateral negotiations (1986–1994) (ingilis), 22 dekabr 1994, İstifadə tarixi: 30 mart 2024
- ↑ "GATSwatch, 2003". 10 aprel 2016 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 17 avqust 2007.
- ↑ De Soto, Hernando. The Mystery of Capital: Why Capitalism Triumphs in the West and Fails Everywhere Else.
- ↑ 2003-cü ildə Britaniya Kolumbiyası Universitet Müəllimləri Konfederasiyası Kanada hökumətinə ali təhsilin istisna olunmasını tövsiyə edərək bildirmişdi ki, “GATS Kanada təhsil sektoruna tətbiq edilsə, nəticələri ciddi olar. Təhsil artıq ictimai xidmət hesab edilməyəcək; sadəcə başqa bir kommersiya müəssisəsi kimi qəbul ediləcək.” Mənbə: Background Paper on GATS and Post-secondary Education Arxivləşdirilib 28 sentyabr 2007 at the Wayback Machine
- Text of the General Agreement on Trade in Services [wto.org]
- Barlow, M. "The Last Frontier", The Ecologist Vol 31 No 1
- Clift, R. Background Paper on the General Agreement on Trade in Services and Post-Secondary Education in Canada, cufa.bc.ca
- GATS, Privatisation, and Health
- World Development Movement
- Union Network International