Fəlsəfədə, dində və psixologiyada "xeyir və şər" anlayışı geniş yayılmış bir dixotomiyadır. Manixeyçi və İbrahim təsirinə malik dinlərdə şər xeyirin dualistik və antaqonist əksi kimi qəbul edilir; burada xeyirin qalib gəlməli, şərin isə məğlub edilməli olduğu düşünülür.[1]
Şər anlayışı tez-tez dərin əxlaqsızlıq mənasında işlədilir.[2] Şər bəzən fövqəltəbii bir qüvvə kimi də təsvir edilmişdir.[2] Şərin tərifləri və onun motivlərinin təhlili müxtəliflik göstərir.[3] Bununla belə, şərlə adətən tarazlığı pozulmuş davranışlar — fürsətçilik, eqoizm, cahillik və ya səhlənkarlıq — əlaqələndirilir.[4]
Xeyir və şərin (və ya əxlaqın) əsas tədqiqat sahəsi etikadır. Etikanın üç əsas qolu mövcuddur: necə davranmalı olduğumuzu araşdıran normativ etika, konkret əxlaqi problemlərlə məşğul olan tətbiqi etika və əxlaqın mahiyyətini tədqiq edən metaetika.[5]
Hər bir dildə “doğru və ya arzuolunan keyfiyyətə malik olmaq” mənasında xeyir (ἀρετή) və “arzuolunmaz” mənasında pis anlayışını ifadə edən söz mövcuddur. Əxlaqi mühakimə hissi və “doğru və yanlış, xeyir və şər” fərqləndirməsi mədəni universalilər sırasına daxildir.[6]
Filosof Zərdüşt erkən İran tanrılarının panteonunu[7] iki qarşı duran qüvvəyə endirmişdir: Ahura Mazda (Nurlandırıcı Hikmət) və Anqra Mainyu (Dağıdıcı Ruh), hansı ki, bir-biri ilə münaqişə halında idi.
Bu fikir sonradan bir dinə çevrilmiş və çoxsaylı sektlərin yaranmasına səbəb olmuşdur; onların bəziləri ifrat dualist inancları qəbul edərək maddi dünyanın rədd edilməli, ruhani dünyanın isə qəbul olunmalı olduğunu irəli sürmüşdür. Qnostik ideyalar bir çox qədim dinlərə təsir göstərmişdir.[8] Bu dinlərə görə qnozis (maarifçilik, xilas, azadlaşma və ya “Tanrı ilə vəhdət” kimi müxtəlif cür yozulur) şəxsi yoxsulluq həddinə çatan xeyriyyəçilik, cinsi pəhriz (dinləyicilər üçün mümkün qədər, inisiasiya olunanlar üçün isə tam) və başqalarına kömək etməklə hikmət axtarışı yolu ilə əldə edilə bilər.[9]
Eyni şəkildə, qədim Misirdə Ma'at — ədalət, nizam və bütövlük prinsipi — və İsfet — xaos, nizamsızlıq və çürümə prinsipi — anlayışları mövcud idi; birincisi cəmiyyətin təcəssüm etdirməyə çalışdığı güc və prinsipləri, ikincisi isə cəmiyyəti zəiflədən amilləri ifadə edirdi.[10] Bu uyğunluq qədim Mesopotamiya dinində, eləcə də Marduk ilə Tiamat arasındakı qarşıdurmada da əks olunur.[11][12]
Qərb sivilizasiyasında κακός və ἀγαθός sözlərinin əsas mənaları müvafiq olaraq “pis, qorxaq” və “yaxşı, cəsur, bacarıqlı”dır; onların mütləq mənada istifadəsi yalnız e.ə. təxminən 400-cü illərdə, xüsusilə Sokratdan əvvəlki fəlsəfədə, o cümlədən Demokritdə formalaşmağa başlamışdır.[13] Bu mütləq mənada əxlaq anlayışı Platonun dialoqlarında möhkəmlənmişdir; bu proses monoteizm düşüncəsinin meydana çıxması ilə paralel getmişdir (xüsusilə də Euthyphro dialoqunda, burada dindarlıq (τὸ ὅσιον) əxlaqi mütləq kimi müzakirə olunur). Bu fikir Gec Antik dövrdə neoplatonçular, Qnostiklər və Kilsə ataları tərəfindən daha da inkişaf etdirilmişdir.[14]
Bu nisbi və ya adətə əsaslanan anlayışdan mütləq anlayışa keçid həm də “etika” və “əxlaq” terminlərinin “regional adət” mənasını ifadə edən sözlərdən — müvafiq olaraq yunan ήθος və latın mores — törəməsində özünü göstərir (bax: siðr).
Avqustin Hipponlunun klassik tərifinə görə günah “Tanrının əbədi qanununa zidd olan söz, əməl və ya arzudur.”[15]
Bir çox orta əsr xristian ilahiyyatçıları “xeyir və şər” anlayışını həm genişləndirmiş, həm də daraltmış, nəticədə bu anlayış bir neçə, bəzən isə mürəkkəb təriflər qazanmışdır,[16] o cümlədən:
dini hakimiyyətlər tərəfindən tərif və ya cəzalandırmaya səbəb ola bilən istənilən məsələyə dair şəxsi seçim və ya subyektiv mühakimə;
İlahi qanundan irəli gələn dini öhdəlik, hansı ki, müqəddəsliyə və ya lənətlənməyə aparır;
qrupun yaşamasını və ya rifahını artıra bilən, ümumi qəbul olunmuş mədəni davranış norması;
güclü emosional reaksiya doğuran təbiət qanunu və ya davranış;
hüquqi vəzifə qoyan qanunvericilik.
Bu gün əsas dixotomiya tez-tez aşağıdakı şəkildə izah olunur:
Xeyir — həyat, xeyriyyəçilik, davamlılıq, xoşbəxtlik, sevgi və ya ədalətlə əlaqələndirilən geniş bir anlayışdır.
Şər — çox vaxt şüurlu və qəsdən törədilən pis əməllər, başqalarına zərər verməyə yönəlmiş ayrı-seçkilik, insanların psixoloji ehtiyaclarını və ləyaqətini alçaltmağa xidmət edən davranışlar, dağıdıcılıq və lazımsız və ya fərq qoymadan həyata keçirilən zorakılıq aktları ilə əlaqələndirilir.[3]
Müasir ingilis dilində evil sözü (Qədim ingilis dili anqlosaks. yfel) və onun alman alm. Übel, niderland nid. euvel kimi qohum sözləri adətən Proto-german dilində bərpa olunmuş Şablon:Lang-gem-x-proto formasından törəmiş hesab olunur; bu forma hett Şablon:Lang-hit-Latn sözü ilə müqayisə edilir və son nəticədə Proto-Hind-Avropa dili Şablon:Lang-ine-x-proto kökünə, həmçinin sıfır dərəcəli *up-elo- formasına gedib çıxır. Daha sonrakı german formalarına Orta ingilis dili Şablon:Lang-enm, Şablon:Lang-enm, Şablon:Lang-enm, Qədim friz dili Şablon:Lang-ofs (sifət və isim), Qədim sakson dili Şablon:Lang-osx, Qədim yuxarı alman dili Şablon:Lang-goh və Qotik dili ubils daxildir.
“Yaxşı olmaq” anlayışı müxtəlif cür izah edilmişdir; bunlardan biri xeyirin şəxsi inkişafın ən erkən mərhələlərində başlayan təbii sevgi, bağlılıq və mərhəmətə əsaslandığını irəli sürür; digəri isə yaxşılığın həqiqəti bilməyin məhsulu olduğunu hesab edir. Şərin niyə yarandığı barədə də fərqli baxışlar mövcuddur. Bir çox dini və fəlsəfi ənənələrə görə şər davranış qeyri-kamillikdən qaynaqlanan bir sapmadır (məsələn, “''İnsanın düşüşü''”). Bəzən şər azad iradə və insan agentliyinin mövcudluğu ilə izah olunur. Digər yanaşmaya görə isə şərin kökü həqiqətin (insan dəyəri, müqəddəslik, ilahilik) bilməməsində — yəni cahillikdə — yatır. Bunun əksinə olaraq, bəzi mütəfəkkirlər şərin zorakı sosial strukturların nəticəsi olaraq öyrənildiyini iddia etmişlər.
- ↑ Ingram, Paul O.; Streng, Frederick John. Buddhist-Christian Dialogue: Mutual Renewal and Transformation. Honolulu, Hawaii: University of Hawaii Press. 1986. 148–149.
- ↑ 1 2 "Evil". Oxford, England: Oxford University Press. 2012. 22 avqust 2012 tarixində orijinalından arxivləşdirilib.
- ↑ 1 2 Staub, Ervin. Overcoming Evil: Genocide, Violent Conflict, and Terrorism. New York City: Oxford University Press. 2011. səh. 32. ISBN 978-0195382044.
- ↑ Matthews, Caitlin; Matthews, John. Walkers Between the Worlds: The Western Mysteries from Shaman to Magus. Rochester, Vermont: Inner Traditions / Bear & Co. 2004. səh. 173. ISBN 978-0892810918.
- ↑ Internet Encyclopedia of Philosophy "Ethics"
- ↑ Brown, Donald. Human Universals. New York City: McGraw-Hill. 1991. ISBN 9780070082090.
- ↑ Boyce, 1979. səh. 6–12.
- ↑ John Hinnel. The Penguin Dictionary of Religion. Penguin Books UK. 1997.
- ↑ Churton, Tobias. Gnostic Philosophy: From Ancient Persia to Modern Times. Rochester, Vermont: Inner Traditions – Bear & Company. 2005. ISBN 978-1-59477-035-7.
- ↑ Asante, Molefi Kete. "Maat and Human Communication: Supporting Identity, Culture, and History Without Global Domination". Communicatio: South African Journal for Communication Theory and Research. London, England: Taylor & Francis. 38 (2). 2012.
- ↑ Dalley, Stephanie. Myths from Mesopotamia. Oxford, England: Oxford University Press. 1987. səh. 329. ISBN 978-0199538362.
- ↑ Frymer-Kensky, Tikva. Marduk // Jones, Lindsay (redaktor). Encyclopedia of Religion. 8 (2nd). New York: MacMillan Reference USA. 2005. 5702–5703. ISBN 0-02-865741-1.
- ↑ Kahn, Charles H. "Democritus and the Origins of Moral Psychology". The American Journal of Philology. Baltimore, Maryland: Johns Hopkins University. 106 (1). Spring 1985: 1–31. doi:10.2307/295049. JSTOR 295049. PMID 16411324.
- ↑ Kenney, John Peter. On God, The Soul, Evil and the Rise of Christianity. New York City: Bloomsbury Publishing USA. 2018. səh. 88. ISBN 9781501314018.
- ↑ Augustine of Hippo, Against Two Letters of the Pelagians 1.31–32
- ↑ Farley, Edward. Good and Evil: Interpreting a Human Condition. Nasville, Tennessee: Fortress Press / Vanderbilt University. 1990. ISBN 978-0-8006-2447-7.
- Baumeister, Roy F. (1999) Evil: Inside Human Violence and Cruelty. New York: A.W.H. Freeman / Owl Book
- Bennett, Gaymon, Hewlett, Martinez J, Peters, Ted, Russell, Robert John (2008). The Evolution of Evil. Göttingen: Vandenhoeck & Ruprecht. ISBN 978-3-525-56979-5
- Katz, Fred Emil (1993) Ordinary People and Extraordinary Evil, [SUNY Press], ISBN 0-7914-1442-6
- Katz, Fred Emil (2004) Confronting Evil, [SUNY Press], ISBN 0-7914-6030-4
- Neiman, Susan. Evil in Modern Thought – An Alternative History of Philosophy. Princeton: Princeton University Press, 2002.
- Oppenheimer, Paul. Evil and the Demonic: A New Theory of Monstrous Behavior. New York: New York University Press. 1996. ISBN 978-0-8147-6193-9.
- Shermer, M. (2004). The Science of Good & Evil. New York: Time Books. ISBN 0-8050-7520-8
- Steven Mintz; John Stauffer, redaktorlar The Problem of Evil: Slavery, Freedom, and the Ambiguities of American Reform. University of Massachusetts Press. 2007. ISBN 978-1-55849-570-8.
- Stapley, A.B. & Elder Delbert L., Using Our Free Agency. Ensign May 1975: 21
- Stark, Ryan. Rhetoric, Science, and Magic in Seventeenth-Century England. (Washington, DC: The Catholic University of America Press, 2009), 115–45
- Vetlesen, Arne Johan (2005) Evil and Human Agency – Understanding Collective Evildoing New York: Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-85694-2
- Wilson, William McF., and Julian N. Hartt. Farrer's Theodicy. In David Hein and Edward Hugh Henderson (eds), Captured by the Crucified: The Practical Theology of Austin Farrer. New York and London: T & T Clark / Continuum, 2004. ISBN 0-567-02510-1
- Good and Evil in (Ultra Orthodox) Judaism
- ABC News: Looking for Evil in Everyday Life
- Booknotes interview with Lance Morrow on Evil: An Investigation, October 19, 2003.
- Chattopadhyay, Subhasis. The Discussion of Evil in Christianity in Prabuddha Bharata 118 (9):540–542 (2013). ISSN 0032-6178
- Chattopadhyay, Subhasis. Prolegomenon to the Study of Evil. in Prabuddha Bharata 118 (4):278–281 (2013). ISSN 0032-6178
- Contestabile, Bruno. "The Denial of the World from an Impartial View". Contemporary Buddhism. 17. 2016: 49–61. doi:10.1080/14639947.2015.1104003.