Xarici ölkələrin palçıq vulkanları

Yer kürəsində təxminən 1500–1900 aktiv vulkan var. Lakin bu rəqəm zamanla dəyişə bilər, çünki yeni vulkanlar əmələ gələ bilər və ya bəziləri fəaliyyətsiz ola bilər. Vulkanlar adətən plitə sərhədlərində, okean diblərində və ya kontinental interyerlərdə yerləşir və Yerdəki vulkanik fəaliyyətin mühüm müəyyənedici amilidir.^[1]

Dünyada ən çox vulkanik fəaliyyətin olduğu bölgə Sakit Okean kimi tanınır. Bu bölgə Sakit Okeanın ətrafında yerləşir və Cənubi Amerikadan Asiyaya qədər uzanır. Bu bölgədəki ölkələrdə Yaponiyadakı Fuji dağı, İndoneziyadakı Krakatoa və Filippindəki Mayon dağı kimi bir çox aktiv vulkan var.

Avropada bəzi aktiv vulkanlar olsa da, ən diqqət çəkənləri İtaliyada yerləşir. Xüsusilə, Neapol yaxınlığındakı Vezuvi dağı və Siciliyadakı Etna vulkanları tez-tez izlənilir və öyrənilir.

Afrika qitəsində də çoxlu vulkanlar var. Xüsusilə Şərqi Afrika Rift Vadisi boyunca çoxlu vulkanik fəaliyyət var. Bu bölgədəki vulkanlara Efiopiyada Erta Ale və Kilimancaro dağı kimi tanınmış vulkanlar daxildir.

Şimali və Cənubi Amerikada da çoxlu vulkanlar var. Məsələn, ABŞ-ın qərbindəki Kaskadlar boyunca çoxlu aktiv vulkanlara rast gəlinir. Mərkəzi Amerikada, xüsusən də Qvatemala və Nikaraqua kimi ölkələrdə aktiv vulkanlar var. Bu vulkanlara dünyanın müxtəlif yerlərində rast gəlinir və müxtəlif coğrafi və geoloji amillərin təsiri altındadır. Vulkanların ətrafındakı insanlar üçün mümkün təhlükələr və qorunma tədbirləri də nəzərə alınmalıdır.

Palçıq vulkanları Kadis körfəzinin mərkəzi və cənub hissələrində, dayaz (0.2–1.5 km) İspaniya-Mərakeş və dərin (3–4 km) Portuqaliya kontinental kənarlarında inkişaf ediblər.^[2]

Cəbəllütariq boğazı tərəfdən körfəzin dibinin relyefi böyük amfiteatr şəklindədir və tədricən dərinləşərək Atlantik okeanının abissal düzənliyinə keçir. Körfəzdə çoxşüalı planlama, səs lokasiyası və geofiziki təədqiqatlarla 50 palçıq vulkanı qeyd edilib.^[3]

Palçıq vulkanları Atlantik okeanının daxilinə, 300 km məsafədən çox, şimal-şərq-cənub-qərb istiqamətində uzanan iki diapir tirəsi (Qvadalkivivir və Kadis) boyunca lokallaşırlar. Vulkanların oturacağının diametri bir neçə yüz metrdən 4 km-ə qədər, hündürlüyü 200m-dir. Vulkanların ətrafında, karbohidrogen flüidlərinin çıxışları ilə əlaqədar, hündürlüyü 60 m olan karbonat təpələr aşkar edilib. Onların səthində canlı mərcanlar tapılmayıb, halbuki karbonat təpələrindən çıxarılan kernlərdə hər yerdə soyuq suların rif əmələ gətirən mərcanlarının qırıntıları izlənir. Körfəzin daxilində çoxsaylı kraterəbənzər çalalar və diapir silsilələri müəyyən edilib. Qvadalkivivir tirəsində palçıq vulkanları yarımdairəvi yüksəklik və ya günbəzlər şəklindədirlər. Təcrid olunan vulkanlar nisbətən dik yamaclı (25 dərəcə) konuslarla seçilirlər. Kadis tirəsində konusvari vulkanlar (3–6 dərəcə) yamaclarla səciyyələnirlər. Kadis körfəzi şimaldan İberiya massivi (İspaniya və Portuqaliya sahilləri), cənubdan — Afrika Atlası (Mərakeş sahilləri), şərqdən — Cəbəllütariq qövsü ilə hüdudlanır. Struktur cəhətdən körfəz Aralıq dənizi mütəhərrik qurşağının ən qərb seqmenti olub, Betik-Rif qövsü ilə bir-birindən ayrılan Avrasiya-Afrika plitələrinin qovuşmasında yerləşir. Bet Kordilyeri və İberiya plitəsi arasında sərhəd rolunu iri Qvadalkivivir yarılması oynayır. Avrasiya və Afrika plitələrinin qovuşması sıxılma tektonik rejiminin formalaşmasına, bir çox yarılmaların canlanmasına təkan verir. Palçıq vulkanları, Cəbəllütariq qövsünün qərbə, Alp qırışıqlıq qurşağının Bet və Rif şaxələrinə doğru hərəkəti ilə, təbaşir və miosen dövrlərində yaranan Cəbəllütariq subduksiya zonasının akkresiya prizmasında yerləşirlər. Kadis körfəzinin müasir strukturu öz inkişafında bir sıra tektonik proseslərinin təsirinə məruz qalmış (riftogenez, konvergensiya və s.) və nəticədə passiv kənardan aktiv zonaya çevrilmişdir. Körfəzdə dartılma yarılmaları ilə əlaqədar, submeridional antiklinal qırışıqlıqlarda yerləşən, gil diaprizmi və palçıq vulkanizmi ilə əlaqədar olan, daha kiçik struktur formalar inkişaf etmişdir. Kadis körfəzinin bünövrəsini paleozoy yaşlı İberiya və Afrika plitələrinin, mezokaynazoy yaşlı çökmə qatla örtülən metamorfik süxurları təşkil edir. Mezozoy çöküntüləri qumdaşı, gil, alevrolit, argillit və dolomitlərdən təşkil olunblar. Ən aktiv palçıq vulkanları Kadis körfəzinin qərb dərinsu hissəsində yerləşirlər. Portuqaliya kontinental kənarında 2000–3500 m dərinlikdə Bonjardim, Karlos Ribeyro, Olenin palçıq vulkanları yerləşirlər. Vulkanlar hündürlüyü 70–100 m və oturacağının diametri 1.5–2.5 km olan kəsik konus şəklindədirlər. Palçıq vulkanlarının kraterlərində müxtəlif intensivlikdə metan qazları çıxır. Vulkanların əksəriyyəti, xüsusilə Bonjardim, Karlos Ribeyro və Ginsburq fəallıq göstərirlər. Kadis körfəzində fəaliyyətdə olanlarla yanaşı sönmüş vulkanlara da rast gəlinir. Araşdırmalara görə, palçıq vulkanlarının fəaliyyəti 2.4 mln. il bundan əvvəl başlanmışdır. Qalınlığı 500 m olan sıyıqlaşmış kütlələrin epizodik atılması gec pliosenin başlanğıcından qeyd edilmişdir.

Aralıq dənizinin qərb hissəsində, 246–1013 m dərinliklərdə 10 palçıq vulkanı yerləşir. Alboran dənizinin dibində bir neçə daxili çökəklik və sualtı silsilələr ayrılır. Hövzənin mərkəzində yerləşən ən böyek silsilə, şimali-şərqdən cənub-qərbə doğru kiçik Alboran vulkanik ada şəklində uzanır. Üç sub hövzə ayrılır: qərbi, cənubi və Şərqi Alboran. Alboran dənizi hövzəsi Alp qırışıqlığının qərb strukturlarını əmələ gətirən, şimalda Bet Kordilyerləri, cənub-qərbdə Er-Rif və cənubda Tel Atlas qırışıqlıq qurşaqlarının əhatəsində yerləşir. Qərb həddi kimi Cəbəllütariq qövsü, şərqdə isə Cəbəlütariq qövsünün daxili hissəsində, bitişən Avrasiya və Afrika kontinental plitələri arasında yerləşən Əlcəzair-Provans hövzəsi təşkil edir.^[4]

Palçıq vulkanları İon dənizinin şimal hissəsində, Kalabriya qövsünün mərkəzi və daxili yatağının offşor zonasında, 1650–2300 m dərinlikdə 6 palçıq vulkanı aşkar edilib. Daha 26 vulkan haqqında məlumatlar araşdırılır. Kalabriya qövsü, CQ-ŞmŞ istiqamətində İtaliyanın cənub-şərq qurtaracağının offşor boyu 300 km məsafəyə uzanır və Aralıq dənizi silsiləsinin şimal-şərq qurtaracağı ilə birləşir.

Şərqi Aralıq dənizində 1200–3000 m dərinlikdə Aralıq dənizi silsiləsində, Anaksimandr dağlarında və Kipr qövsündə çoxsaylı palçıq vulkanı qurmaları müəyyən edilib. Palçıq vulkanları İon dənizinin şelf zonasında və həmçinin Egey dənizinin şimal-şərq hissəsində də aşkar edilib. Aralıq dənizi silsiləsində palçıq vulkanizmi İon dənizində Kefaloniya, Kobblstoun (Çaydaşı sahəsi) rayonlarında, sonra şərqdə — Medi, Pan di Sukkero, Boteto-Bopre, Promotey-2, Olimpi, Krit adası yaxınlığında yerləşən BMT qalxımı və Strabo rayonlarında inkişaf etmişdir. Vulkanlar qeyri-bərabər paylanmışlar. Onların ümumi sayı 200-dür və onlardan 30-u kern çıxarılması ilə müəyyən edilmişdir. Anaksimandr dağları hüdudlarında, Cənub-Qərbi Türkiyənin sahilyanı sahəsində 7 vulkan müəyyən edilib. Amsterdam vulkanından şimala və şimal-qərbə doğru 1300 m dərinlikdə,15*15 km sahədə 25-dən çox təcrid olunan, eruptiv mərkəzli günbəzlər aşkar edilib. Bir neçə palçıq vulkanı Kipr adasından qərbdə Florens qalxımı rayonunda yerləşir.

12 vulkanın oturacağının sahəsi 500m2, 3 vulkanın nisbi yüksəkliyi 2 m-dir. İtaliyanın ən iri və aktiv vulkanları (Rivalta,Torre,Renyano,Pyunello,Çentora-Montardone,Nirano,Ospitaletto,Berqullo) Alpın ətəklərində,Parma,Recio-Emigu Emilya-Romaniya regionunda, ümumi sayı 20 olmaqla yerləşirlər. Onlar Modena təpələrində daha geniş yayılıblar. İtaliyanın palçıq vulkanları və palçıq vulkanı təzahürləri ölkənin şimal, mərkəzi və cənub şelfində və Tirren dənizinin cənub-şərq hissəsində, ümumi sayı 70 olmaqla, cəmləşiblər. İtaliyanın şimal-qərb hissəsində (Monferrato rayonu) gömülmüş palçıq vulkanı müəyyən edilib. Adriatik dənizinin İtaliya hissəsində palçıq diaprizminin inkişaf zonası olunmuşdur. Sayı 26 olan, ayrıca palçıq vulkanı təzahürləri Mərkəzi İtaliyanın Marke ve Abrusso regionlarında (Ankona, Askoli Piseno, Pesaro, Maserata, Teramo, Peskara, Çieti əyalətləri) məlumdur. Bunlardan ən iriləri -Offida, San Paolo di Cezi, 100 m2 sahəni tuturlar. Cənubi İtaliyada (Kampaniya, Basilikata, Kalabriya əyalətləri) 4 sahədə nisbətən iri palçıq vulkanalrı yerləşir. Onlardan ən irisi Malvitsadır. Siciliyanın ən iri palçıq vulkanlarının sayı 13-dür. Onlar adanın cənub-qərb və şərq hissəlırində cəmləşiblər.Bunlardan ən iriləri Makalube di Araqona və "Salinella" adı ilə tanınan maqmatik Etna vulkanından 22 km cənub-cənub-qərbdə yerləşən Paterno vulkanları qrupudur. Siciliya adasının cənub sahilindən 16 km məsafədə, 70-170 m dərinliklərdə, diametri 10 m və dəniz dibindən 4 m yüksək, 5 təcrid olunan palçıq vulkanı sahəsi vardır.

Tirren dənizinin cənub-şərq hissəsində, 600 m dərinlikdə, dəniz yatağı üzərində 200 m ucalan, yuvarlaq və uzun tirələrdən-palçıq diapirlərindən təşkil olunan sualtı Paolo silsiləsi yerləşir. Onların birinin təpəsində iki palçıq vulkanının olması güman edilir. Şimali İtaliyanın palçıq vulkanları, alloxton kompleksləri Adriatik qırışıqlıq daxili dağarası çökəkliyinin tərkibindəki Padan çökəkliyinin cənub bortunun üstünü örtən, Liquriya-Emiliya Apeninləri qırışıqlıq zonasında yerləşirlər.

^[5] Şimal-qərbi İtaliyada Monferrato rayonunda, üst miosenin qalınlığı 30 m olan xaotik kompleksin yuxarı hissəsində, qumdaşı və alevrolit qırıntılarının alevritli gil layları ilə növbələşməsindən təşkil olunan palçıq vulkanı brekçiyası müəyyən olunmuşdur. Şimali İtaliya və Siciliya adasında palçıq vulkanlarının püskürmələrinin əksəriyyəti seysmik aktivlik dövründə baş vermişdir. Məsələn, Montecibbio palçıq vulkanının püskürməsi eramızdna əvvək=l 91-ci ildə baş vermiş və Recio, Emiliya və Modena yaşayış məntəqələrinin dağılmasına səbəb olan güclü zəlzələ ilə üst-üstə düşmüşdür. 1781-ci il aprelin 5-də Montecibbioda güclü zəlzələdən bir gün sonra püskürmə olmuşdur. Zəlzələnin episentrinin az məsafədə yerləşməsi zamanı palçıq vulkanı oyanmamışdır. Bununla belə, 1754-1907-ci illər dövründə Renyano aktivliyinin 15 paroksizmal fazalarından heç biri zəlzələ ilə əlaqədar olmamışdır. 1907-ci ildən sonra bu vulkanda üç böyük püskürmə zəlzələlərə görə baş vermişdir. Niranoda 8 püskürmədən üçü zəlzələdən sonra baş vermişdir. Emiliya əyalətində 2012-ci ilin may-iyunundakı seysmik hadisılərdən sonra Nirano, Renyano və Pyuanello palçıq vulkanlarının aktivləşməsi müşahidə edilib. Siciliya adasının Paterno sahəsində püskürmələr 1818,1832,1848, 1866 və 1878-ci illərdə qeyd olunub və dəqiq olaraq, zəlzələlər ilə üst-üstə düşmüşdür.

• Azərbaycanın palçıq vulkanları

• Dünyanın ən nəhəng palçıq vulkanı 30 ildən sonra bu il ikinci dəfə püskürüb
• Volcanoes 101 | National Geographic