1222-ci ildə Subutay və Cəbənin rəhbərlik etdiyi Monqol ordusunun həyata keçirdiyi Qafqaz yürüşü zamanı onların ordusu Şimali Qafqazlılar və Qıpçaq türklərinin birləşmiş qüvvələri ilə qarşılaşdı. Döyüş Monqolların qələbəsi və Şimali Qafqazlılarla Qıpçaqların birləşmiş ordusunun tam məhv edilməsi ilə nəticələndi. Qələbədən sonra Monqollar Şimali Qafqazı talan etdilər və kampaniyalarını şimala doğru davam etdirdilər.[1][2][3][4]
1220-ci ildə Çingiz xan sərkərdələri Subutay və Cəbəni "on bir ölkə və xalq"a yürüş etməyə göndərdi. Bu xalqlar arasında "Kibçaut"lar (Qıpçaq türkləri), "Orusut"lar (Ruslar), "Maçjarat"lar (Macar şəhərinin sakinləri), "Asut"lar (Alaniya), "Sessut"lar (Durdzuklar, yəni Çeçenlər və İnquşların əcdadları), "Serkessut"lar (Çərkəzlər) və başqaları vardı.[5][4]
Hər biri Subutay və Cəbə tərəfindən idarə olunan 10 min nəfərlik iki tümen olmaqla 20 min nəfərlik ordu ilə Monqollar Xarəzmşahlar dövlətinə hücum edərək imperiyanı viran qoydular. Hökmdar II Məhəmməd Xarəzmşah Xəzər dənizindəki bir adada xəstəlikdən öldü və oğlu Cəlaləddin Mənqiburnu ərazisiz qaldı.[6]
İranı talan etdikdən sonra Monqol ordusu müasir Azərbaycan ərazisinə çatdı və bir neçə şəhəri talan etdi. Daha sonra Muğan düzənliyinə gəldilər, burada dincəldilər və öz xidmətlərini Monqollara təklif edən kürdlər və türkmənlərdən ibarət quldur dəstələri ilə gücləndilər.[7][8]
1221-ci ilin əvvəlində Monqollar Gürcüstan Krallığına yürüş etdilər, lakin 10 minlik gürcü ordusu tərəfindən geri oturduldular və geri çəkilməyə məcbur oldular. Bir ay sonra ordu Azərbaycana yollandı, Marağanı mühasirəyə aldı və şəhəri ələ keçirdi.[9][10]
1221-ci ilin sonunda Monqollar yenidən Gürcüstana daxil oldular. Gücləndirilmiş Monqol ordusu təxminən 30 min nəfərdən ibarət idi və Gürcüstan ordusunu darmadağın edərək onu geri çəkilməyə məcbur etdi, nəticədə Cənubi Gürcüstan Monqollar tərəfindən viran edildi.[11][12]
Şimali Qafqaza gedən yolda Monqol ordusu Şirvanşahların paytaxtı Şamaxını taladı. İrəliləməyə davam edən Monqollar Dərbəndə çatdılar – burada əhali ordunun keçməsinə icazə vermədi.[3][13][14]
Şəhəri ələ keçirə bilməyən Monqollar Dərbənd hakiminə sülh təklifi ilə müraciət etdilər və bu məqsədlə bir neçə nümayəndənin göndərilməsini istədilər. Yeni gələnlərə inanan Dərbənd əhalisi on nəfər hörmətli ağsaqqalı göndərdilər. Lakin Monqol rəhbərləri onların birini dərhal öldürdülər, qalanlarını isə ölümlə hədələyərək onlardan Monqolların Qafqazönü düzənliyinə keçməsi üçün gizli keçid yolunu göstərmələrini tələb etdilər. Bu hədə isə əks təsir göstərdi – bələdçilər Monqol-Tatarları onlar üçün tanımadıqları Dağıstan və Çeçenistanın dağ keçidlərinə yönəltdilər və onları tələyə saldılar. İbn əl-Əsir, Cüveyni və Kirakos Gəncəli xəbər verir ki, Monqol dəstəsi Dərbənddən keçməyib, sıldırım Qafqaz dağları ilə keçib. Bu keçid onlar üçün baha başa gəldi – yüzlərlə əsgər soyuqdan öldü və onlar mühasirə maşınılarını tərk etməyə məcbur oldular.[3][13][14]
Bu məlumatlara, toponimikaya və yerli əfsanələrə əsaslanaraq tarixçilər müəyyən etmişlər ki, Monqollar Gilgəriçay dərəsi boyunca Kasumkent – Xiv – Qumuq – Çox – Xunzaq – Botlix – Andi keçidi – Çeçenistana doğru hərəkət ediblər. İbn əl-Əsirə görə, bu yolda onlar "bir hissəsi müsəlman, bir hissəsi isə kafir olan çoxlu ləzgini qarət etdilər və öldürdülər." Bundan sonra Monqollar dağlıq Çeçenistana çatdılar.[3]
Monqolların Dağıstandan Çeçen düzənliyinə çatmaları üçün Xaraçoy – Vedeno – Xulxulau çay dərəsi – Şali – müasir Qroznı istiqamətində hərəkət etmələri lazım idi.[3]
Şimali Qafqazda irəliləyərkən Monqollar yerli əhali arasında "qətliam, qarət və dağıntılarla" qorxu yaydılar. İbn əl-Əsir yazır: "Bunlar (Monqollar) heç kimə rəhm etmədilər – qadın, kişi, uşaq, hətta hamilə qadınların qarnını yırtıb dölü öldürdülər." Əfsanələrə görə, Çeçenlərin əcdadları öz ərazilərində düşmən dar dərədən keçərkən ənənəvi müdafiə üsullarından istifadə edirdilər: baryerlər, ağac kəsmələri, daş uçqunları, meşə döyüşləri, düşməni əraziyə cəlb edərək uzunmüddətli hücumlarla tükəndirmək və ruhdan salmaq və yalnız bundan sonra həlledici döyüşə girmək. Bu, Şimali Qafqazlılara böyük ordu toplamaq və qarşıdan gələn döyüşə hazırlaşmaq üçün kifayət qədər vaxt verdi.[3]
Durdzuklar Alanlar və Çərkəzlərlə ittifaq qurdular. Sonradan onlara Qıpçaqlar qoşuldular və Xəzərləri və Volqa Bolqarlarını da müttəfiq olmağa inandırdılar. Ümumi ordu təxminən 50 min nəfərdən ibarət idi. Qıpçaq xanı Köten ordunu qardaşı Yuri və oğlu Danielin ixtiyarına verdi.[14]
Monqollar Sunja çayı sahilində müttəfiq qoşunla qarşılaşdılar. Monqollar döyüşə başlamadan əvvəl qızıl örtüklü ox göndərərək danışıqlar təklif etdilər. Onlar Şimali Qafqazlılara və Qıpçaqlara bildirirdilər ki, onlar yalnız qisas almaq üçün gəlmişlər, çünki Qıpçaqlar bir vaxtlar Monqolların düşməni olan Xarəzmşaha sığınacaq vermişdilər. Monqollar Qafqaz xalqlarını və Qıpçaqları bir-birindən ayırmaq üçün çalışaraq belə dedilər:
“Biz sizə qarşı deyil, yalnız Qıpçaqlara qarşı gəlmişik. Onlar bizim düşmənlərimizə sığınacaq verdilər, biz isə onların izini izləyirik. Bizə sizinlə vuruşmaq gərək deyil; onlardan ayrılın və biz sizin ölkənizdən sakitcə keçəcəyik.”[15]
Bu cəhdlər uğursuz oldu – Şimali Qafqazlılar və Qıpçaqlar birlikdə Monqollara qarşı durmağa qərar verdilər. Nəticədə hər iki tərəf döyüşə hazırlaşdı.[14]
Döyüş zamanı Monqollar qarşı tərəfi geri çəkilməyə məcbur etdilər və onları təqib etməyə başladılar. Təqib zamanı Monqol ordusu düşməni ayırmağa və tələ qurmağa çalışırdı. Bir neçə gün davam edən mübarizədən sonra, müttəfiqlər Monqol hücumuna dözə bilməyərək sıralarını itirdilər. Bu zaman Monqollar tam güclə hücum edərək onları darmadağın etdilər.[16]
Qafqaz xalqları və Qıpçaqlar ağır itkilər verdilər. Döyüşdən sağ çıxan azsaylı döyüşçülər dağılışaraq öz ölkələrinə çəkildilər. Monqollar isə qələbədən sonra Şimali Qafqazı talamağa başladılar.[17]
Bu döyüş Monqolların Avropa yürüşünün başlanğıc nöqtələrindən biri sayılır. Şimali Qafqazda yerləşən xalqlar və onların Qıpçaq müttəfiqləri ağır məğlubiyyətə uğradılar və bölgə Monqol hücumlarına qarşı açıq qaldı. Bu hadisələrdən sonra Subutay və Cəbə Volqa sahillərinə irəliləyərək Kalka çayı döyüşünə qədər çatacaq bir sıra yürüşlərə başladılar.[18][19]
- De Hartog, Leo. Genghis Khan: Conqueror of the World. Tauris Parke. 2004. ISBN 978-1-86064-972-8.
- Gabriel, Richard A. Genghis Khan's Greatest General: Subotai the Valiant. University of Oklahoma Press. 2006. ISBN 978-0-8061-3728-0.
- Козин, А. Песнь о полку Игореве. 1941.
- Ангуни, Х. Древние и средневековые ингуши. Галерея. 2013.
- Хизриев, Х. А. История Чечни с древнейших времен до наших дней.
- ↑ Gabriel, 2006. səh. 95-98
- ↑ de Hartog, 2004. səh. 119-120
- ↑ 1 2 3 4 5 6 Хизриев
- ↑ 1 2 Ангуни, 2013. səh. 13-14
- ↑ Козин, 1941. səh. 188-189
- ↑ de Hartog, 2004. səh. 106
- ↑ de Hartog, 2004. səh. 116
- ↑ Gabriel, 2006. səh. 89
- ↑ de Hartog, 2004. səh. 117
- ↑ Gabriel, 2006. səh. 92
- ↑ de Hartog, 2004. səh. 117-118
- ↑ Gabriel, 2006. səh. 93-94
- ↑ 1 2 de Hartog, 2004. səh. 118
- ↑ 1 2 3 4 Gabriel, 2006. səh. 95
- ↑ de Hartog, 2004. səh. 119
- ↑ de Hartog, 2004. səh. 119–120
- ↑ Gabriel, 2006. səh. 95–98
- ↑ Gabriel, 2006. səh. 97-98
- ↑ de Hartog, 2004. səh. 120