Xəlil Azərbadeqan

Xəlil Azərbadeqan Urmiyada anadan olub.^[1] 1905-1911-ci illərdə baş tutmuş Məşrutə hərəkatının iştirakçısı olub.^[2]

1943-cü ildə Təbrizdə qurulmuş Demokratiya ocağı təşkilatının sədri olub.^[3][4] 1944-cü ildə Demokratiya ocağı təşkilatı Tudə Partiyası ilə birləşdi.^[5][6] Bundan sonra Xəlil Azərbadeqan İTP Azərbaycan Əyalət Komitəsinə üzv seçilib.^[4][7][8] 1945-ci ildə Azərbaycan Demokrat Partiyası qurulduqdan sonra partiyanın Mərkəzi Komitəsinə üzvü seçilib.^[9][10] 1945-ci il noyabrın 20-də Təbrizdə Ərk teatrında Azərbaycan Xalq Konqresi fəaliyyətə başlayıb.^[11][12] Xəlil Azərbadeqan da Azərbaycan Xalq Konqresində Urmiya nümayəndəsi kimi iştirak edib.^[13][14]

1945-ci il noyabrın 27-dən dekabrın 2-ə qədər İran tarixində ilk dəfə qadınların da iştirak etdiyi azad seçkilər keçirilib.^[15][16][17] Urmiyada keçirilən seçkilər nəticəsində Xəlil Azərbadeqan səs toplayaraq Azərbaycan Milli Məclisinə Urmiyadadan nümayəndə seçilib.^[18] Azərbaycan Milli Hökuməti tərəfindən Marağanın qubernatoru təyin edilib.^[1][14][19] Qubernator olduğu dövrdə Marağada yeni yollar salınıb, məktəblər və kinoteatr tikilib.^[14][18] 1946-cı ilin avqust ayında Ərdəbilin qubernatoru təyin olunub.^[18][20][21] Qubernator olduğu dövrdə Ərdəbildə Balıqlı çayın üzərində körpü və məktəblər tikilib.^[1][22]

1946-cı il dekabrın 11-dən etibarən İran ordusu iri şəhərlərə girməzdən əvvəl bu şəhərlərdə ərbabların quldur dəstələri eləcə də mülki geyimli jandarmalar qırğınlar törətməyə başladılar.^[23][24] Bu dəstələr Tehran radiosu tərəfindən "İran vətənpərvərləri" adlandırılırdılar.^[24] Dəstələrin əsas məqsədi demokratların məhv edilməsi və şah qoşununun şəhərlərə girişini təmin etmək idi.^[24] Təbriz və Azərbaycanın digər şəhərləri talana və qırğınlara məruz qaldılar.^[23][25] Azərbaycan Milli Hökuməti süqut etdi.^[26][27] Minlərlə insan həbs olundu. Baş verən qırğınlarda ADF üzvləri, fədailər eləcə də tanınan şairlərdən Əli Fitrət, Sədi Yüzbəndi, Cəfər Kaşif və Məhəmmədbağır Niknam qətlə yetirildilər.^[28][29][30] 1946-cı il dekabrın 14-də ABŞ və Böyük Britaniya tərəfindən dəstəklənən İran ordusu Təbrizə daxil oldu.^[31][32] Bundan sonra da qırğınlar və talan davam etdi.^[25][31] Xəlil Azərbadeqan şəhəri tərk etməyib.^[33] Bir neçə gün Ərdəbil şəhəri uğrunda döyüşüb. Daha sonra həbs olunub.^[34] Bir müddət həbsdə saxlanıldıqdan sonra 1947-ci il martın 15-də dar ağacından asılıb.^[22][35][36]