|
=== Təbiət ===
--[[İstifadəçi:Nurəddin Ədiloğlu|Nurəddin Ədiloğlu]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Nurəddin Ədiloğlu|talk]]) 11:20, 14 noyabr 2012 (UTC)Nurəddin Ədiloğlu[[İstifadəçi:Nurəddin Ədiloğlu|Nurəddin Ədiloğlu]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Nurəddin Ədiloğlu|talk]]) 11:20, 14 noyabr 2012 (UTC), 14.11.2012ş saat 15.00.
'''MASALLI BULAQLARI'''
Uluca –uluca nəğmələrimizə, bayatılarımıza hopub bulaq həzinliyi. Bir vaxtlar aşiqlər öz istəklilərini görmək üçün bulaq üstündə daşa, küzəyə, səhəngə dönməyi arzulayarmışlar.
Bulaqda buz olaydım,
Üstə yarpız olaydım,
Yar bulağa gələndə
Orda yalqız olaydım.
Qızlar da qismətlərini, gələcək ömür- gün ortaqlarını bulaq başındaca tapırmışlar. Bulaqlardan söz düşəndə “Sudan gələn sürməli qız” xalq mahnısı, Aşıq Ələsgərin “Çərşənbə günündə çeşmə başında, gözüm bir alagöz xanıma düşdü” rədifli qoşması və bir çox qədim rəvayətlər, əsatirlər yada düşür.
Əzizim baxar gedər,
Könlümü yaxar gedər,
Masallının köksündən
Bulaqlar axar gedər...
Durnagözlü bulaqların da hər birinin öz taleyi, öz adı var.
Masallıda adla deyilən, yerin dərin qatlarından süzülüb gələn suyu qərinələr boyu ürəkləri sərinlədən bulaqlar çoxdur. Hələ 1889 –cu ildə Bakı Quberniyasının Lənkəran qəzasındakı bulaqların və kəhrizlərin tərtib olunmuş xəritəsində təkcə Ərkivan dairəsində 10-dan çox bulağın olduğu göstərilirdi. Boradigahdan sonra qəsəbə ststusu daşıyan Ərkivan demək olar ki, bu gün Masallıyla çiyin-çiyinə dayanıb... Ərkivan bulaqlarının suyundan rayonun əksər kəndlərinin sakinləri istifadə edir.
SADAT BULAĞI. Ərkivanın Bədirli məhəlləsindədir.
MEHDİ BULAĞI. Keçmişin bu günə yadigar qoyduğu ən sərin çeşməli bulaqlardan biridir. Ərkivanın Ramazanlı məhəlləsindədir. Hələ Çar Rusiyası zamanı Nikalayevka (indiki Kalinovka) kəndində yaşayan malağanlar saxsı kəmərlə buradan özlərinə su çəkmişlər. Eyni zamanda Masallının mərkəzində Bəyiş quyusu su mənbəyini buradan götürərmiş. Həmin saxsi kəmərlər torpaqqazan nəhəng texnikalar meydana çıxandan sonra laqeydliklə dağıdılıb. Mehdi bulağının qorunmasında məhəllə adamlarının köməyi böyükdür. Bulağın suyundan içən hər kəs: “Loğmansan, təbibsən, Mehdi bulağı!”-deyir. Bu sözlər “Dədə Qorqud” boylarında Qazan xanın sözünü yada salır: “Qara başım qurban olsun, suyum sana...”
Görəsən, Masallıda suyu loğman olan belə bulaqların sayı nə qədərdir?
RƏVAYƏTLƏRDƏN: Deyir, qədim zamanlarda Yanardağın döşündə bir bulaq varmış. Hər kim o bulağda əl-üzünü yuyub, çimsə və onun suyundan içsə gözəlləşərmış... Amma o bulağa gedən yolu yeddibaşlı əjdaha kəsmişdi. El qızı Gülnar deyiklisi olan el oğlu Eldara söyləyir ki, hərgah, sən əjdahanı öldürüb, el-obanı susuzluqdan xilas etsən, mən sənin olacağam. İgidlər igidi Eldar da yaraq-yasağını qurşanıb əjdahayla savaşır və ona qalıb gəlir.
HAŞİYƏ: Tələbəlik illərində İstisu yolunun üstündə “Göy öküzün məzarı” deyilən yerə getmişdim. Məqsədim dünyagörmüş qocalardan bu məzarla bağlı rəvayəti öyrənmək idi. Necə oldusa meşəyə yan aldım. Zümrüd donlu meşə də mehriban ana kimi məni qoynuna aldı. Susuzlayan məqamda rastıma saf çeşçməli bir bulaq çıxdı. Dizimi yerə atıb suyundan oxqay deyibcə içdim. Könlümə, ruhuma rahatlıq gəldi.Bulağın üstündə qoşa palıd bir-birinə sarmaşmışdı. Onlar meşənin dərinliyində xəlvət görüşən sevgililəri xatırladırdı. Mənə elə gəldi ki, bu bulağı tapan ilk adamam. Qəlbimdə gah “Sevgi bulağı”, gah “Yalqızbulaq”, gah da “Meşəbulaq” adlandırdığım o bulağa sonralar tez-tez baş çəkərdim. Düşünürdüm ki, Masallı meşələrində adsız-ünvansız, tənha, gözdən iraq, könüldən uzaq, insan dodağının öpüşünə həsrət qalmış belə sərin çeşməli bulaqlar çoxdur. Bəs onların yollarını nə kəsib? Bəlkə rəvayətlərdə, nağıllarda olan yeddibaşlı əjdahalar qiyafəsini dəyişərək, köçüb təbiətə laqeyd, biganə insanların içində yaşayırlar?!.
ŞAH SƏFİ BULAĞI. Ərkivanın Miyondi məhəlləsindədir. Boradigah qəsəbəsinə gedən yolun aşağı hissəsində, bağ-bağatlı, səliqə ilə müasir kənd memarlığı üslubunda tikilmiş evlərlə əhatə olunub. Rəvayətə görə, görkəmli sərkərdə Şah İsmayıl Xətai Bakı qalasını alandan sonra qoşunu ilə Təbrizə qayıdırmış. Yolüstü Ərkivanda çadır qurub dincəlir. Və buradakı bulağın suyu ilə qoşunu sirab eləyir, bir müddətdən sonra yola düşür. Elə o vaxtdan yerli camaat buranı müqəddəsləşdirərək ziyarətgaha çevirib.
Başqa bir rəvayətə isə sufi dairələrində yeddinci İmam Museyi –Kazimın nəslindən hesab edilən Səfəvilər sülaləsinin banisi Şeyx Səfi əd-Din Ərdəbilinin (1252 -1334) Lənkəranda - Şeyx Zahid Gilaninin (1215 – 1294) yanında müridlik edərkən 1274-cü ildə burada olduğu bildirilir.
Görəsən, müqəddəs yer sayılıb, ocaq kimi ziyarət olunmasaydı Şah Səfi bulağının ömrü bu qədər uzun olacaqdımı?
HAŞİYƏ: Suya sitayiş, etiqad qədim əcdalarımızın həyat tərzində, düşüncələrində mövcud olub. Hələ atəşpərəstlik dövründə bulaq başında, axar çay kənarında müqəddəs məbədlər tikib, su ilahəsinə qızıldan heykəllər qoyarlarmış. Su ilahəsi həm də təmizliyin, saflığın, paklığın rəmzi idi. Su qədimdən ilahi qüvvə hesab olunub .İndi də dilimizdə işlədilən “Su haqqı”, “Suyun mehrinə and olsun” və s. ifadələr həmin inanclardan qalmadır. İnanca görə pis yuxunu suya danışmaq, baş verəcək bədbəxtliyin qabağını alır. Su insanın taleyinə təsir edən ilahi nemətdir. İnanclarda suya müqəddəs, toxunulmaz varlıq kimi yanaşılır: Suyun müqəddəsliyi Muğan bölgəsinin "Axar suya tüpürməzlər" inancında aydın şəkildə ifadə olunub. Su kənarında tikilən el-oba bərəkətli olar deyərlər.Su həm də aydınlıq, uğu diləmək istəyidir, səfərə çıxanın arxasınca su atırlar ki, getdiyin yolla aydınlığa çıxasan və s.
Inanca görə, Şah Səfi bulağı da adamın qəlbindəki niyyətin hasil olacağından xəbər verir. Bu zaman bulaq coşub qəfil coşub çağlayır.
“ŞƏHİDLƏR” BULAĞI. Qanlı 20 yanvar 1990- cı il hadisəsindən sonra Ərkivanda bulaqlar silsiləsinə qoşulan yeni, göz yaşı kimi dupduru, şəffaf, göy üzü kimi təmiz su mənbəyidir. Buradan ötüb –keçən yol adamları maşınlarını burada saxlayır, “yola bu sərin bulaq suyundan içmədən davam etsək, günaha batarıq”, - deyirlər. Uzaqdan gələnlər isə bulağın sərin suyundan su qablarına doldurub özləriylə aparırlar.
AXUND BULAĞI. Qızılakücə məhəllsinin qurtaracağındadır. 90-cı illərədək Bahar fəslində bulağın ətrafı yam-yaşıl mağaranı xatırladırdı. Yam-yaşıl kollarda bülbüllər cəh-cəh vurur, təzə çiçək açmış ağaclara yaz mehi sığal çəkirdi. Bulağın gözündən su içən adama elə gəlirdi ki, onun yuxarı hissəsindəki böyürtikan kolları indicə torpaqqarışıq üçüb-töküləcək üstünə. Bəlkə nə vaxtsa ondan əsər-əlamət qalmayacaq. Kim bilir, bəlkə də o zaman ulu vətən göylərinə, ana torpağa və bir də qoynundan su içən adamların qulağına gileylənərək vida nəğməsini oxuyurdu Axund bulağı. Sanki hər gün, hər saat, hər dəqiqə gərəyi olduğu insanlardan gileylənirdi, öz bulaq dilində...
Məhəllənin yuxarı başında Fəzil bulağı var. Su çəni olan maşınlarla suyunu daşıyıb içməli sudan korluq çəkən Ərəb, Xırmandalı, Qarğalıq, Qədirli, Eminli, Kürdabaz və başqa Muğan kəndlərində pulla satırlar. Ərkivanda Bağı, Mirzəmməd, Şəkər, Məşkur və başqa adlarla tanınan bulaqlar da var...
ŞƏHRİYAR BULAĞI. Qarğalıq kəndinin mərkəzində 3 kilometr aralıda einiadlı yaşayış məskənində olan bulaqən gözü tutulub. Şəhriyar qəbristanlığındakı qoçheykəlli məzar daşları bu bulağın qədim dövrə aid olduğundan soraq verir. Vaxtilə bu bulağın fəvvarə vuran suyu istilə yığılarmış. Ulu keçmişimizin yadigarı olan saxsı su kəmərlərini, Şəhriyar bulağı kimi çox bulaqlar əjdaha caynaqlı nəhəng traktorların, iri çalovlu ekskavatorların,dəmir dişli buldozerlərin qurbanı olub. Bulaqdan aralı korlannmış Güllügöl, Duzlugöl ətrafında qədim sənətkarların taleyinə şahid olan şirli qab qırıntıları, saxsı parçaları hər qarışda adamın rastına çıxır. 1967-ci ildə məktəblilər buradan nəhəng küpün içində dəfn olunmuş insan cəsədi tapıblar. Buranın islamaqədərki tarixi arxeoloqların diqqətini cəlb edəndən sonra arxeoloji ekspedisiyanın kiçik qrupu Şəhriyar qalasında qazıntı işləri aparmışdır. 50-ci illərdə Şəhriyarın sakinləri “perspektivsiz kənd” adlandırılan bu qədim yurd yerindən köşürülsə də, buranı bir neçə ailə tərk etmədilər. 20 il öncə kəndin yaşlı sakini Əsəd kişi babası Məşədi Əsəddən eşitdiyi bir rəvayət danışdı,
RƏVAYƏT: Deyir, qədim zamanlarda islam qoşunları burada yerli adamların ciddi müqavimətinə tuş gəlib. Bir dəfə xilafət qoşunu Şəhriyar bulağının ətrafında dəstəmaz alıb, namaz qılırmış. Bu elə şəhriyarlıq edən sərkərdə (Şəhriyar sözünün bir mənası da şəhərin başçısı deməkdir-N.Ə.) öz dəstəsiylə hucuma keçib onları qır-tök edir. Sağ qalan geri çəkilərək Şəhriyar elinə qarğış edirlər: - Çörəyiniz didərgin düşsün, torpağınız harın qalsın!..
Bu rəvayəti eşidəndə qədim Şəhriyar qalasının xarabalığına baxdım. Qala yeri düyünlənmiş böyük yumruğa bənzəyirdi, gözü tutulmuş Şəhriyar bulağı da elə bil buradan köçüb gedənlərin arxasınca səslənirdi:
Bu yerlər qala yeri,
Bürc yeri, qala yeri.
Qiyamət o gün qopar,
El köçə, qala yeri...
Bir də o zaman üç ev bir məscidən ibarət olan qədim yurd yerini gəzib-dolaşanda ustad Şəhriyarın köksündən qopan misralar yada düşdü: “Heydərbaba, gedənlərin gəldimi?” Bu gün Şəhriyardakı evlərin sayı artsa da, sakinləri yenə içməli su həsrəti yaşayırlar.
ŞIR-ŞIR BULAĞI. Təkkeçiddən yuxarı, İstisu yolunun üstündədir. Dağların qoynundan süzülüb gələn bulaq Qarabağ uğrunda döyüşlərdə həlak olan şəhidlərin xatirəsinə yenidən abadlaşdırılıb. Yayda buralarda qızmar cənub günəşinin nəfəsqarsalayan bürküsündən Şır-şır bulağının dişgöynədən suyundan içən kimi xilas olursan.
KİŞİ BULAĞI. Masallıda yaşlı nəslin dediyinə görə ötən əsrin əvvələrində İstusu ərazisi Kişi bəy adında bir şəxsin ilə tanınıb. Bu bulaq da onun adıyla tanınıb, İstisudan aşağıda Viləşçayın sahilindədir.
MİR KAZIM BULAĞI. İstisuyu elmi əsaslarla kəşf edən alim, həkim, bəstəkar, şair Mir Kazım Aslanlının adı ilə tanınıb. Son dövrdə bulağın üstündə alimin adı yazılmış lövhə naməlum səbəblərdən silinmişdir.
MƏTLƏB BULAĞI. 1962- –ci ildə Masallıda 8 ay rayon partiya komitəsinin birinci katibi işləmiş Mətləb Məmmədovun adıyla bağlıdır. Qısa müddət ərzində rayonun İstisu ərazilərini qarış-qarış gəzən katib bu bulağın ətrafını abadlaşdırıb, üstünü təmir etdirib, bulağa yol çəkdirib. O vaxtdan bura Mətləb bulağı kimi tanınıb.
Bundan başqa rayonun Kolatan kəndində Yeddi bulaq, Xanalion kəndində Rəsulullah bulağı, Zuvandlıda Daş bulaq, Əli bulağı, Qoşa bulaq, Məmmədoba kəndində Cahangir bulağı, Tüklə kəndində Nəzir bulağı, Rüdəkənarda Baba bulağı Qızılavarda Yusifli bulağı və s. bulaqlar var.
İlləri, nəsilləri yola salmış Masallı bulaqları qədirbilənlərə qarşı həmişə səxavətli olub. Babalarımız pak suyunu içib Tanrıya şükür eləyiblər. İnsan oğluna “Sucan ömrün olsun!” – deyə alqış duası söyləyiblər. Amma o müdrik babalar bilməyiblər ki, zaman gələcək, suyun, bulağın ömrü insan ömründən də qısa olacaq. Ərkivandakı Hənifə bulağı kimi! Dərə-istil deyilən ərazidə itib-batmış Hənifə bulağı kimi çox bulaqıarın səmtini belə müəyyən etmək çətindir. Bəzi bulaqların suyundan istifadə olunsa da hər biri bu gün döşü təpərli oğul istəyir ki, onun ömrünü uzatsın, ətrafını abadlaşdırsın, üstünə adını yazdırsın!
Fikrimizcə, müasir dövrdə geniş turizm potensialına malik olan Masallı üçüm bu da həlli vacib məsələlərdən biridir.
Su nurdur, su həyatdır, su ümiddir, saflıqdır, təmizlikdir, paklıqdır, yaşıllıqdır, gözəllikdir.
'''İSTİSU'''
...Əsrarəngiz gözəllik güşəsidir - Masallı İstisuyu!
Hüsnünə baxdıqca düşünürsən: Kimdir bu misilsiz gözəlliyin ulu sənətkarı və yaradanı?! Zamanmı? Təbiətmi? Yoxsa, Tanrımı? Bu gün görəsən kim kimə daha çox möhtacdır? Təbiətmi insana, insanmı təbiətə? Hansının səxavəti tükənməzdir?
Ana təbiətin memar əli ilə yaranmış İstisu möcüzəsi ulu keçmişimizin Masallı və masallılara yadigar qoyduğu ən qiymətli sərvətlərdən biridir. Tarixi el-obaya məlum olmayan bu təbiət xəzinəsi və onun ətrafındakı gözəlliklər indi Azərbaycanın cənub bölgəsində turizm məkanına çevrilib.
İsti yay günlərində “Mişar”, “Donuzütən”, “Tava daşı”, “Yanardağ”, “Kişi bulağı” “Fatma nənənin təndiri” və İstisu ətrafındakı meşələrin görməli yerlərində uzaqdan-yaxından gələn neçə-neçə adamla rastlaşırsan... İlin bu çağında hamı istəyir ki, dost-tanışla, əziz qonağı, ailə üzvlərilə təbiətin belə gözəl, səfalı, dilbər güşəsində istirahət etsin.
Bura qədəm basan adama elə gəlir ki, istidən qorunmaq üçün hüsnünə “tül pərdə” tutmuş qocaman dağlar da dincəlir. Qızmar cənub günəşinin odlu nəfəsindən yaranmış bürküdən Şır-şır bulağın dişgöynədən suyundan içən kimi xilas olursan! Havası can dərmanı sayılan zümrüd rəngli meşənin qoynunda səssiz-səmirsiz çağlayan çeşmələri gördükcə, zirvəsini buludlara dirəmiş Dəməloya, dağların ağuşuna aldığı Viləşçaya heyranlıqla baxdıqca baxırsan. Təkkeçiddən İstisuya cəmi iki-üç kilometrdir. Asfalt döşənmiş yol yamyaşıl ağacların haşiyəsində dağların belinə kəmər kimi dolanıb gedir.
...Bu da İstisu! Rayon mərkəzindən on üç kilometr aralı, dəniz səviyyəsindən 1600 metr yüksəklikdə qərar tutan Dəməlo dağının döşündə, qədim Viləşçayın sahilində yerləşən təbii şəfa ocağı!
Burada ana təbiətin bitib-tükənməyən saxavətinə şahid olurasan!
El-obamız təbiəti əzəldən təbiəti müqəddəs bilib, yurdun bulağını, ağacını, çayını, dağını, dərəsini, yal-yamacını mahnılarda, nəğmələrdə oxşayıb əzizləyib.
(Nurəddin Ədiloğlu, “Publisistik düşüncələr” “Çağırış” qəzeti, 2 avqust 1988-ci il)
Bir cox qələm sahibləri burada təbiətin seyrinə dalanda qeyri-ixtiyarı: “Masallı – cənnət misallı”, “Gülüstan”, “Gözəllik sərgisi” , “Cənnətin bir addımlığında” və s. kimi poetik ifadələr düşünüblər, İstisudan ilham alaraq gözəl şeirlər, nəğmələr yazıblar. Ulu Babəkin ruhu yaşayan bu yerlərin dağları bütövlük aşılayır, mərd igidlər kimi bir-birinə həyan duran palıdları, dəmirağacları sağlamlıq, təmiz suları saflıq, təmizlik, paklıq timsalıdır. Doğma Azərbaycan təbiətinə xususi gözəllik qatan İstisuy ətrafındakı nadir dəmirağac, palıd, cökə, Eldar şamı, gur şəlalələr, buz kimi bulaqlar, sakitcə axıb keçən Viləş çayı, quşların xoş avazı bu yerlərin hüsnünə yaraşıq verir. İstisuda əsrlərin arxasından boylanan tarixi yerlərin, eləcə də qədimdən insanların şəfa ocağı adlandırdıqları İstusuyun yaranma tarixi barədə el arasında müxtəlif rəvayətlər söylənilir.
HAŞİYƏ: Hələ inqilabdan əvvəl - Çar Rusiyası zamanı bura müalicə və istirahət yeri olub. Masallı mineral yataqlarının xəritəsi ilk dəfə 28 may 1888-ci ildə Bakı Quberniyasının Əmlak Komitəsi tərəfindən çəkilib. Burada səlahiyyət hüququ Şamaxı sakini Pavel Koçaryevski adlı şəxşə verilmişdir. Sonra quberniyada idarəsində yüksək vəzifədə işləyən erməni məmur İstisuyun taleyini özünün yaxın qohumu olan bir erməni məmuruna həvalə edir. Həmin mülkədar burada gözətçi işləyən yerli sakinlərdən birini möhkəm döyür. Masallıda rus dilini mükəmməl bilən ziyalılardan biri, Çaxırlı kəndindən olan Mirzə Əhəd Mənsur oğlu döyülən şəxsin dilindən çar Nikalaya şikayət ərizəsi yazır. Ərizə o qədər təsirli olur ki, erməni mülkədara cinayət işi açılır. İstisu yerli bəylərdən birinin – Kişi bəyin nəzarətinə verilir. O vaxtlar bura gələnlər primitiv şəkildə ağacların qol-budaqlarından “hovuz” düzəldib, istisu vannası qəbul edərmişlər.
Böyük Vətən Müharibəsindən sonra Masalli İstisuyunun şöhrəti onun hüdudlarından kənara yayılır. Zaman keçdikcə İstisu özünün böyük müalicəvi əhəmiyyəti və gözəl iqlimi ilə məhşurlaşdı. Yel, oynaq, əzələ, əsəb sistemi, göbələk kimi dəri və qadın xəstəliklərinin böyük loğmanıdır, İstisu. Mərhum alim Mir Kazım Aslanlı 1955-ci ildə burada elmi tədqiqt işi aparıb, “Masallı isti hidrogen-sulfidli sularının poliatritlərə təsiri” mövzusunda namizədlik dissertasiyası müdafiə edib. Xəstələr burada təkcə vanna qəbul etmək yolu ilə deyil, alimim tədqiq etdiyi “Masallı-1” mineral suyundan istifadə etməyə başladılar. Bu mineral su mədə-bağırsaq pozulmaları zamanı çox gözəl fayda verirdi. M.K. Aslanlı Dəməlo dağının ətəyində kurort şəhəri yaratmaq, adını da “Gülüstan” qoymaq arzusundaydı. Vaxtsız ölüm bu cafakeş alimin arzusunu yarımçıq qoysa da, bu gün burada “Gülüstan”, “Nil bağı”, “Yanardağ” , “Sarəng” və s. adlı istirahət zonaları , “Fatimeyi-Zəhra" Şəfa Sanatoriyasına fəaliyət göstərir. Təbiətin bu güşəsində təzə yaranan istirahət ocaqlarında yay ayları çoxlu turistlər gəlir. Buradakı müsir saraylara baxanda yenə Mir Kazım bəy yada düşür.
Bir çox şerlərin, qəzəllərin müəllifi olan M. K. Aslanlının ŞAH əsəri Masallı İstisuyudur. O, 12 aprel 1961-ci ildə qələmə aldığı şeiri Masallı İstisuyu haqqında fantaziya adlandıraraq yazmışdır:
Bilirəm gələcək elə bir zaman,
Bizim İstisu da dəyişər tamam.
Gözəl saraylara bir məkan olar,
Burda xoş günlərə hər imkan olar...
Bəli, bu gün alimin çox arzuları demək olar ki, gerçəkləşib.
Doğrudan da, Ulu Tanrı bu yerlərdən heç nəyini əsirgəməyib! İnsanların daima qaynayıb-qarışdığı, səs-küylü və hay-həşirli şəhər mühitindən heç olmasa bir həftəlik aralanıb burada dincəlməyə gəlməyinə dəyər. Masallının İstisu mənzərələrinin insanın sağlamlığına, əhval-ruhiyyəsinə misilsiz faydası var...
=== Oyunlar ===
|