Özbəkistan: lər arasındakı fərq

| today =

}}

'''Özbəkistan''' ([[Özbək dili|özb.]] ''Oʻzbekiston)'' və ya rəsmi adı ilə '''Özbəkistan Respublikası''' ({{lang-uz|O‘zbekiston Respublikasi}}) — [[Mərkəzi Asiya]]da dövlət. Özbəkistan [[Mərkəzi Asiya]]nın mərkəzi hissəsində yerləşir. Şimalda [[Qazaxıstan]], şimal-şərqdə [[Qırğızıstan]], cənub-şərqdə [[Tacikistan]], cənubda [[Əfqanıstan]], cənub-qərbdə isə [[Türkmənistan]]la həmsərhəddir. Paytaxtı və ən böyük şəhəri [[Daşkənd]] şəhəri, ümumi sahəsi 448,978 kvadrat kilometr, əhalisinin sayı 35 milyon nəfərdən çoxdur. Əhalisinin sayına görə [[Mərkəzi Asiya]]da birinci yeri tutur. Özbəkistanın dənizə birbaşa çıxışı yoxdur və [[Lixtenşteyn]]lə birlikdə [[Dənizə çıxışı olmayan dövlətlər|dənizə çıxışı olmayan ölkələrlə]] əhatə olunmuş nadir dövlətlərdəndir. Özbəkistanda həm də Asiyanın ən böyük qızıl mədəni yerləşir.

 

{{Əsas|Özbəkistan tarixi}}

[[Fayl:4F4D_1~1.JPG |left|thumb|200px|Xorezm divar rəsminin bir parçası.b.e.ə 6–3-cü əsr]]

[[Fayl:Samarkand - Sherdor madrassa.jpg|thumb|300px|upright|Səmərqənddə Şerdor mədrəsəsi]]

[[Fayl:У крепостной стены.jpg|thumb|200px|left|Rus əsgərləri qala qapıları yaxınlığında]]

Özbəkistan Respublikası [[Orta Asiya]]da, Əfqanıstanın quzeyində yerləşən müstəqil Türk dövlətidir. [[Altay dil qrupu]]na daxil olan müxtəlif Türk tayfalarının bu ərazidə ([[Amudərya]] və [[Sırdərya]] çayları arasında) məskunlaşması prosesi hələ qədim dövrlərdən başlanmışdır. E.ə 3-cü əsrdə bu əraziyə köç edən tayfalar arasında [[hunlar]] da olmuşdur. Hunlar daha sonra ərazilərini genişləndirərək cənuba və qərbə doğru hərəkət etmişlər. VIII əsrdə [[Ərəb xilafəti]]nin [[Mavəraünnəhr]]i (iki çay arasında Amudərya və Sırdərya çayları arasında yerləşən torpaq) işğal etməsindən sonra bu ərazi Xilafətin sosial və mədəni həyatında əsas rol oynayan regionlarından birinə çevrildi. Ərazidən keçən [[Böyük ipək yolu]] şərqlə-qərbi birləşdirir, cənubdan şimala, şimaldan cənuba gedən insanlar bu torpaqlardan keçməli olurdular. Bu bölgədə yerləşən [[Buxara]], [[Səmərqənd]] və [[Kunya-Urgənc]] şəhərləri [[Hindistan]], [[Çin]], [[Misir]], [[Bizans]] və slavyan ölkələrindən gələn karvan yollarının qovşağında yerləşirdilər. Xilafətin yaranması İslam dininin yayılması ilə nəticələndi. O dövrdən [[İslam]] bu regionda hökmran dinə çevrildi və buradakı mədəniyyətin əsasını təşkil etdi. 9-cu əsrin sonlarında region inkişaf etdi və paytaxtı [[Buxara]] olan [[Samani dövləti]] yarandı. Samanilər dövlətinin hökmran sülaləsi ərəb mənşəli olsa da, dövlət Türk dövləti idi. Bu dövlət 10-cu əsrin sonlarına qədər yaşadı. 10–12-ci əsrlər ərzində [[Xorasan]] və Mavəraünnəhr ərazisində [[Qaraxanilər]], [[Qəznəvilər]], [[Səlcuqlar]], [[Xarəzmşahlar]] (Türk sülalələrinin hökmran olduğu Türk dövlətləri) dövlətləri mövcud olmuşdur. Ərazinin daimi müharibələrə məruz qalmasına baxmayaraq bu dövrdə mədəniyyət və elm yüksək səviyyədə inkişaf etmişdir. Siyasi cəhətdən müstəqil və muxtar dövlətlərin yaranması regionda iqtisadi və mədəni inkişafın güclənməsinə geniş imkanlar açmışdır. Bu dövr tarixdə "Şərqi İntibah Dövrü" kimi tanınır. Çünki, bu dövr İslam və Türk aləminə, [[Mahmud Kaşğari]] (XI əsrdə Orta Asiyanın ilk Türkşünas-ensiklopediyaçı alimi, coğrafiyaşünas və səyyahı), [[Əl Biruni]] (böyük ensiklopediyaçı alim, tarix, etnoqrafiya, təbiətşünaslıq, riyaziyyat, astronomiya, minerologiya və başqa elm sahələrinə aid 150-dən çox əsərin müəllifi), [[İbn Sina]] (müsəlman dünyasının ən büyük təbibi), [[Xoca Əhməd Yasəvi]] (riyaziyyatçı, coğrafiyaşünas alim) kimi ayrı-ayrı elm və sənət sahəsinə yeniliklər gətirmiş bir çox insanları bəxş etmişdir.

 

== Coğrafiyası ==

[[Fayl:Aral Sea 1989-2008.jpg|thumb|right|250px|Aral dənizinin 1989 və 2008-ci illərdə sahəsi]]

Ökənin ərazisi 448.900km²-dir, onun 426.800km²-i quru, 22.000km²-i isə su sahəsidir. Özbəkistan əsasən [[Turan ovalığı]]nda yerləşir. [[Amudərya]] və [[Sırdərya]] çayları arasındakı geniş [[Qızılqum]] səhrası ərazinin daha çox hissəsini tutur. Ümumiyyətlə, ərazisinin 70%-i səhra və yarımsəhralardan ibarətdir. Respublika ərazisinin qalan hissəsini dağarası vadilər ([[Fərqanə]], Çirçik) və onları əhatə edən dağlar ([[Tyan-Şan|Tyanşan]], [[Pamir dağları|Pamir]], Altay) əhatə edir. Öz mənbəyini dağlardakı buzlaqlardan götürən, hətta yayın istisində belə öz suyunu azaltmayan Amudərya və Sırdərya kimi çaylar onun təbiətində və təsərrüfatında mühüm rol oynayır. Çaylardan suvarma məqsədilə geniş istifadə olunur. Çay sularının çox hissəsinin suvarma üçün işlədilməsi, gübrələrdən geniş istifadə ekoloji tarazlığın pozulmasına gətirib çıxarır. [[Aral gölü]]ndə baş verən fəlakət buna misal ola bilər. Aral gölü indi tamam yox olmaq təhlükəsi qarşısındadır. Bu, Özbəkistanda təbiəti mühafizə tədbirlərinin gücləndirilməsini, bu məsələyə daha ciddi və hərtərəfli yanaşmağı tələb edir.