Silinən məzmun Əlavə edilmiş məzmun
Teqlər: Geri qaytarıldı Mobil Mobil veb- |
nin izahı yoxdur Teqlər: Geri qaytarıldı Vizual Yoxlanışı (istinadlar) aktivləşdirilib Mobil Mobil veb- |
||
Sətir 81:
[[Fayl:Ilisu the tombs of Sultans.jpg|thumbnail|380px|İlisu sultanlarının məzarları]]İlisu sultanlığının tarixi, xüsusən də sultan titulu daşıyan İlisu hakimlərinin geneologiyası haqqında səslənən fikirlər bu günə qədər bir-biri ilə ziddiyyət təşkil edir. Sultanlığın yaranmasını gürcü tarixçiləri və bir sıra rus tədqiqatçılar [[Kaxetiya çarlığı]]nın parçalanmasının nəticəsi kimi dəyərləndirmişlər. Onların fikrincə İlisu hakimləri [[islam]]ı qəbul etmiş gürcü knyazı Quram Vaxvaxişvilinin nəslindən idilər.<ref>'''Вахушти Багратиони.''' ''История царства Грузинского / Перевод, предисловие, словарь и указатель: Н. Т. Накашидзе. — Тб.: Мецниереба, 1976''</ref> Dağıstan, Azərbaycan və digər bir qism rus tədqiqatçıları sultanlığın yaradıcıları kimi Dağıstan xalqlarından olan [[saxurlar]]ın<ref>'''Əhməd İsayev.''' ''İlisu Sultanı Daniyal bəy. Bakı: 2005''</ref><ref>'''Elvira Lətifova.''''' Şimal-Qərbi Azərbaycan: İlisu sultanlığı (rus dilində). Bakı: 1999''</ref> və hətta [[avarlar]]ın<ref>'''Sevda Süleymanova.''' ''Car salnaməsi. Bakı: 1990.''</ref><ref>'''Timur Aytberov.''''' Zaqafqaziya avarları. Mahaçqala: 1990 (rus dilində)''</ref> xüsusi rolunu qeyd etmışlər. Gürcü tədqiqatçıları İlisu sultanlarının gürcü İlisen mauravlarının davamçıları, avarlar isə onların avar olduqlarını sübut etməyə çalışırlar. [[Məşədixanım Nemətova|Məşədixanım Nemət]] İlisu [[Ulu məscid|Ulu məscidinin]] kitabəsində onların ərəb sərkərdəsi Əbu Məbran nəslindən, türkləşmiş ərəblər olduğunu söyləyir. İlisu sultanlarının məzar daşlarında olan kitabələrə əsasən onların Əlibəy Şami (Suriya) övladları olmalarını sübut etmişdir.<ref>{{Cite web |title=lib.az - Məşədixanım Sədulla qızı Nemətova |url=https://lib.az/persons/23 |access-date=2024-12-02 |website=lib.az |archive-date=2024-07-17 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240717195601/https://www.lib.az/persons/23 |url-status=live }}</ref>
İlisu sultanlığı haqqında yazılan bir çox publisistik məqalə və araşdırmalarda isə İlisu sultanlarının geneologiyasının türklərlə (azərbaycanlılar) bağlı olduğu göstərilir.<ref>'''Şahmərdan Əhmədli.''' ''İlisu sultanlığının süqutu. Qax: 1994''</ref><ref>'''Hikmət Əzimov, Şahmərdan Əhmədov.''' ''Qax abidələri. Bakı: 1998''</ref><ref>'''Şəmistan Nəzirli.''' ''Azərbaycan generalları. Bakı: 1991''</ref><ref>'''Şəmistan Nəzirli.''' ''İlisulu generalın faciəsi. Bakı: 1990''</ref> Azərbaycanın tanınmış araşdırmaçı-publisisti, hərbi jurnalisti Şəmistan Nəzirlinin «Расстрелянные генералы Азербайджана» kitabında Danyal sultanın milliyətcə tatar (azərbaycanlı) olması qeyd olunub.<ref>{{Cite book |last=Шамистан |first=Назирли |title=Расстрелянные генералы Азербайджана |publisher=Bizim kitab |year=2015 |location=Bakı |pages=152-153 |language=ru}}</ref> Bu barədə 1859-cu ilin 27 oktyabırında "La gazette du Midi" (Юг) qazetinin müxbiri belə yazırdı: {{sitat|Tanınmış rus genrallarından biri, milliyətcə tatar olan Danyal sultan on il əvvəl qaçaraq özünə Şamilin yanında sığınacaq tapmışdır|müəllif=}}
Onuda qeyd etmək lazımdırki ilisu sultanlığının türk mənşəli olduğunu yanlızca azərbaycanlı tarixçilər iddia edir. Rus, Fars, Avropa, Gürcü və hətta osmanlı mənbələrində sultanlığın saxurlarla əlaqəli olduğu qeyd olunur. Hətta Daniyal’ın istanbuldaki məzarının üzərində belə “Al-Dağıstani” kəliməsi keçməktədir. Bundan əlavə Osmanlı sultanlarının İlisu sultanlarına yazdığı firmanlarda “Al-Saxuri” və “Saxur sancağı(bayrağı)”<ref>''Ссылка в виде текста'' // Акты, собранные Кавказской археографической комиссией. — Тифлис, 1868. — Т. II. — С. </ref>ifadələrinə sıxca rast gəlmək olar. <ref>''Массальский В. М.'' Елису // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона : в 86 т. (82 т. и 4 доп.). — <abbr>СПб.</abbr>, 1890—1907.</ref><ref>''Марк Осипович Косвен.'' Народы Дагестана: сборник статей. — Изд-во Академии наук СССР, 1955. — С. 219.</ref><ref>''И. П. Перушевский.'' Джаро-белоканские вольные общества в первой половине XIX века. — Махачкала, 1993. — С. 73-74.</ref><ref>Эпиграфические памятники Северного Кавказа на арабском, персидском и турецком языках. Надписи X — XVII вв. Тексты, переводы, комментарий, вступительная статья и приложения Л. И. Лаврова. — <abbr>М.</abbr>: Наука, 1966. — Т. 2, часть 1. — С. 216.</ref><ref>''Ссылка в виде текста'' // Акты, собранные Кавказской археографической комиссией. — Тифлис, 1868. — Т. II. — С. 1085.</ref><ref>История народов Северного Кавказа с древнейших времён до конца XVIII в. — <abbr>М.</abbr>: Наука, 1988. — С. 278.</ref>
Saxurların farslarla olan müharibəsindən isə, Alman əsilli rus generalı Aleksandr Fon Potto belə yazır:<ref>''А. И. Фон-Плотто.'' Природа и люди Закатальского округа // Сборник сведений о кавказских горцах. — Тифлис: Издание Кавказского горского управления, 1870. — Т. IV. — С. 12-13.</ref>
''Fars Şah Nadirin Kaxetiyaya nə zaman gəldiyini xatırlamıram. O, Saxur vilayətini fəth etmək və onu öz mülklərinə daxil etmək istəyirdi, lakin Saxuryalılar belə məşhur qonağı qarşılamaq üçün lazım olan hər şeyi hazırladılar və müdafiəni daha da gücləndirdilər. Nadir şah Elisuya yaxınlaşdı, sakinləri bir neçə döyüşə tab gətirdilər. Lakin bəylərdən birinin xəyanəti Nadirin işini rahatlaşdırdı. Usmi-bəy Nadir şahın yanına onu kəndə buraxamaqı təklif etdi. Şah, əlbəttə ki, bu təklifi qəbul etdi. Fars qoşunları kəndə daxil oldu və bəylərdən bəziləri dağlara — Tlaiserux və Anqratl mağallarına getdi. Nadir şahın əmri ilə qaçmış bəylərin evinin yerləşdiyi yuxarı elisu məhəlləsi atəşə verildi. Usmi-bek daha sonra qızını Nadir şahla evləndirdi və mahalın daimi hökmdarı təyin edildi. Bu bölgə farsların hakimiyyətindən azad edildikdə, qaçan Bəylər Elisuya qayıtdı və xalqın onlara olan sevgisi və sədaqəti səbəbindən Saxur hökmdarları rütbəsinə qaldırıldı və öz növbəsində satqın Usmi-bek evinin yerləşdiyi kəndin aşağı məhəlləsini yandırdı. O vaxtdan bəri geri dönən bəylərin nəsilləri, xalqın istəyi ilə daimi İlisu sultanı olaraq qaldı''.<ref>''А. И. Фон-Плотто.'' Природа и люди Закатальского округа // Сборник сведений о кавказских горцах. — Тифлис: Издание Кавказского горского управления, 1870. — Т. IV. — С. 12-13.</ref>
İlisu sultanlarının xələfləri olan [[Sultanovlar (V)|Sultanovlar]] nəslinin nümayəndələri dünyanın bir sıra ölkələrində yaşayırlar.
=== İlisu sultanları ===
| |||