Göytürk xaqanlığı: lər arasındakı fərq

| xəritəsi = GökTürkMap Empireof the First Turkic Kaghanate.jpgpng

| ərazisi = 136,000,000 km² <ref>[Rein Taagepera «Size and Duration of Empires: Growth-Decline Curves, 600 B.C. to 600 A.D.», Social Science History Vol. 3, 115—138 (1979).]</ref>

[[Bumın xaqan]] [[Aşina]] soyuna mənsubdu.<ref group=q>Əfsanəyə görə bu soy dişi qurddan törəmişdi. Aşina soyu 500 ailə ilə jujanların tabeliyində Altay dağlarının cənubunda yaşayırdı. Bu türklər Mərkəzi Asiya, Altay, Böyük Çöl ərazisində yaşayır, dəmirçiliklə məşğul olur, filiz əridirdilər. Aşina soyu Dulu və Nuşibi qollarına ayrılırdı. Tibetdə, Çində, Altaylarda və böyük Sibir çöllərində yaşayan türklər haqqında kitab yazan rus türkoloqu Lev Qumilyovun "Qədim türklər" kitabında yazılır: "635-ci ildə Dulu və Nuşibi tayfaları özünüidarə hüququ qazandılar. 5 Dulu və 5 Nuşibi tayfa rəisləri yerli zadəganlardan təyin olundu. Bunlar şada, yəni xana qan qohumu olan adamlara bərabər tutulurdu. Onların hər birinə hakimiyyət rəmzi kimi ox təqdim olundu. "On ox" türkləri adı belə yarandı (bunlan Çulo xanın oğlu igid və nəcib Aşina şeni etdi). İki müttəfiq – Dulu və Nuşibi tayfa ittifaqları arasındakı sərhəd Çu çayı oldu.</ref> [[Aşina]] soyu [[Bumın xaqan|Bumın]]ın idarəsi altında ticarət məqsədi ilə Çinə doğru irəlilədi. Bu dövrdə bölgədə önəmli hərbi-siyasi güc olan Topa dövləti zəifləmiş, bir-biri ilə mübarizə aparan Şərqi Topa və Qərbi Topaya bölünmüşdü. Qərbi Topa dövləti düşmən münasibətdə olduğu Şərqi Topa və [[Jujanlar]]ın təzyiqləri səbəbi ilə [[Aşina]] soyu ilə yaxınlaşmağa çalışırdı. [[Bumın xaqan|Bumın]] 546-cı ildə ticarət əlaqələrini gücləndirmək məqsədi ilə Qərbi Topaya elçi göndərdi. Bumın xaqan 546-cı ildə teles tayfasının [[jujanlar]]a qarşı üsyanından istifadə etməyi qərara aldı. O, jujan xanı Anaxuanın yanına elçi göndərib şahzadə qızını ona ərə verməsini istədi. O, əvvəlcədən bilirdi ki, jujan xanı öz vassalına<ref>Larry W. Moses, "Relations with the Inner Asian Barbarian", ed. John Curtis Perry, Bardwell L. Smith, Essays on Tʻang society: the interplay of social, political and economic forces, Brill Archive, 1976, ISBN 978-90-04-04761-7, p. 65. [http://books.google.com.tr/books?id=5s4UAAAAIAAJ&pg=PA65&dq=Blacksmith+slave+Juan+Juan&hl=tr&ei=UE9PTNXaItTzcbvEmaUB&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=10&ved=0CFMQ6AEwCQ#v=onepage&q=Blacksmith%20slave%20Juan%20Juan&f=false Slave' probably meant vassalage to the Juan Juan confederation of Mongolia, whom they served in battle by providing iron weapons, and also marching with qaghan's armies.] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20141017125435/http://books.google.com.tr/books?id=5s4UAAAAIAAJ&pg=PA65&dq=Blacksmith+slave+Juan+Juan&hl=tr&ei=UE9PTNXaItTzcbvEmaUB&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=10&ved=0CFMQ6AEwCQ#v=onepage&q=Blacksmith%20slave%20Juan%20Juan&f=false |date=2014-10-17 }}</ref><ref>M. Çağatay Uluçay, Tarih ansiklopedisi: ilk ve orta dereceli okullar için, Bateş yayınları, 1979, s.165.</ref> qız verməyəcək və onu cəzalandırmaq fikrinə düşəcəkdir. Belə də olmuş və Anaxuan elçiyə "Siz mənim filiz əridənimsiz, belə bir şeyə necə cürət edirsiz?" şəklində cavab vermişdi.<ref name="ReferenceB">Li Yanshou, History of Northern Dynasties, Vol. 99.</ref><ref name="ReferenceC">Linghu Defen et al., Book of Zhou, Vol. 50.</ref><ref name="ReferenceD">Sima Guang, Zizhi Tongjian, Vol. 164.</ref><ref>Christopher I. Beckwith, Empires of the Silk Road: a history of Central Eurasia from the Bronze Age to the present, [[Princeton University Press]], 2009, ISBN 978-0-691-13589-2, p. 9.</ref><ref>Türkoğlu Gök Alp, Sınırlandırılmış Türk tarihi, Sevinç Matbaası, 1976, s. 125</ref> Bundan sonra [[Bumın xaqan|Bumın]] Qərbi Topa dövlətinin hökmdarından qızını istədi. Çətin vəziyyətdə olan Qərbi Topa dövlətinin hökmdarı Bumının bu təklifini qəbul etdi.<ref name="ReferenceB"/><ref name="ReferenceC"/><ref name="ReferenceD"/> 552-ci ildə Bumın Qərbi Topa ilə qüvvələrini birləşdirdikdən sonra [[Jujanlar]]ın üzərinə hücum edərək onları məğlub etmişdi.<ref>馬長壽, 《突厥人和突厥汗國》, 上海人民出版社, 1957, (Ma Zhangshou, Tujue ve Tujue Khaganate), pp. 10–11.</ref><ref>陳豐祥, 余英時, 《中國通史》, 五南圖書出版股份有限公司, 2002, ISBN 978-957-11-2881-8 (Chen Fengxiang, Yu Yingshi, General history of China), p. 155.</ref><ref>{{Cite web |title=Gao Yang, "The Origin of the Turks and the Turkish Khanate", X. Türk Tarih Kongresi: Ankara 22–26 Eylül 1986, Kongreye Sunulan Bildiriler, V. Cilt, Türk Tarih Kurumu, 1991, s. 731. |url=http://books.google.com.tr/books?id=1dRpAAAAMAAJ&q=slave++Rouran&dq=slave++Rouran&hl=tr&ei=RpBJTNPTBtS8cbH-7J8M&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1&ved=0CCoQ6AEwAA |access-date=2014-09-20 |archive-date=2014-10-11 |archive-url=https://web.archive.org/web/20141011233932/http://books.google.com.tr/books?id=1dRpAAAAMAAJ&q=slave++Rouran&dq=slave++Rouran&hl=tr&ei=RpBJTNPTBtS8cbH-7J8M&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1&ved=0CCoQ6AEwAA |url-status=live }}</ref><ref>Burhan Oğuz, Türkiye halkının kültür kökenleri: Giriş, beslenme teknikleri, İstanbul Matbaası, 1976, p. 147. [http://books.google.com.tr/books?id=kOwBAAAAMAAJ&q=%22demirci+k%C3%B6le%22&dq=%22demirci+k%C3%B6le%22&hl=tr&ei=pDBMTKOSGYa8vgO5n-m7Cg&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=3&ved=0CDIQ6AEwAg "Demirci köle" olmaktan kurtulup reisleri Bumin'e] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20141011232040/http://books.google.com.tr/books?id=kOwBAAAAMAAJ&q=%22demirci+k%C3%B6le%22&dq=%22demirci+k%C3%B6le%22&hl=tr&ei=pDBMTKOSGYa8vgO5n-m7Cg&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=3&ved=0CDIQ6AEwAg |date=2014-10-11 }}</ref> Bu hadisədən sonra o, öz dövlətini elan edir və bu tarix Göytürk xaqanlığının qurulma tarixi olaraq qəbul olunur.<ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.turkiyat.selcuk.edu.tr/pdfdergi/s26/93-108.pdf |access-date=2014-09-20 |archive-date=2016-03-04 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160304200917/http://www.turkiyat.selcuk.edu.tr/pdfdergi/s26/93-108.pdf |url-status=dead }}</ref><ref>{{Cite web |title=The history of the Mongol conquests |url=http://books.google.az/books?id=nFx3OlrBMpQC&printsec=frontcover&dq=The+history+of+the+Mongol+conquests&hl=tr&ei=qtNVTOyuDdDfOJjQiOcF&sa=X&oi=book_result&ct=result&redir_esc=y#v=onepage&q=bumin&f=false |access-date=2014-09-20 |archive-date=2021-12-27 |archive-url=https://web.archive.org/web/20211227103049/https://books.google.az/books?id=nFx3OlrBMpQC&printsec=frontcover&dq=The+history+of+the+Mongol+conquests&hl=tr&ei=qtNVTOyuDdDfOJjQiOcF&sa=X&oi=book_result&ct=result&redir_esc=y#v=onepage&q=bumin&f=false |url-status=live }}</ref> [[Bumın xaqan]] 552-ci ildə öldü. Ondan sonra dövlətin şərq qoluna oğlu [[Qara İssıq xaqan]], qərb qoluna isə [[İstəmi xaqan|İstəmi yabqu]] başçılıq etmişdir.<ref>Kultegin’s Memorial Complex, TÜRIK BITIG</ref><ref>Bilge kagan’s Memorial Complex, TÜRIK BITIG</ref> [[İstəmi xaqan|İstəmi yabqu]] de-fakto hakimiyyətə malik olsa da özünü xaqan elan etmədi.