Verilənlərin kurasiyası

Verilənlərin kurasiyası (ing. Data curation) — məlumatların uzunmüddətli saxlanması, keyfiyyətli idarə olunması, təşkilatlanması və gələcəkdə istifadəyə yararlı şəkildə qorunması prosesi.^[1] Bu fəaliyyət məlumatların ilkin toplanmasından başlayaraq onların təhlili, təsviri, saxlanması və paylaşılması kimi bütün mərhələləri əhatə edir.^[2] Verilənlərin kurasiyası xüsusilə elmi tədqiqatlarda, mədəni irs layihələrində və böyük verilənlər analitikasında davamlılıq və etibarlılıq təmin etmək üçün əsas mexanizmdir.^[3]

Verilənlərin kurasiyasının başlıca məqsədi məlumatların təkrar istifadə üçün uyğun saxlanılmasıdır. Bu, həm tədqiqatçılar, həm də ictimaiyyət üçün informasiyanın açıq və davamlı əldə edilməsini təmin edir.^[4] Yüksək keyfiyyətli kurasiya məlumatların itirilməsinin, köhnəlməsinin və ya kontekstdən çıxmasının qarşısını alır. Kurasiyanın əsas mərhələlərinə məlumatların seçilməsi, formatlaşdırılması, metaverilənlərin hazırlanması, təhlükəsiz saxlanması və müntəzəm yenilənməsi daxildir. Hər mərhələ beynəlxalq standartlara və açıq elm prinsiplərinə uyğun aparılır.^[5]

Tarixi

Verilənlərin kurasiyasının tarixi rəqəmsal məlumat idarəçiliyinin inkişafı ilə sıx bağlıdır. XX əsrin ortalarında kompüter əsaslı arxivlər yarandıqda tədqiqatçılar məlumatların uzunmüddətli saxlanması məsələsinə xüsusi diqqət yetirməyə başladılar.^[6] 1960–1970-ci illərdə kitabxana və arxiv mütəxəssisləri elektron kataloq sistemləri vasitəsilə ilk kurasiya prinsiplərini formalaşdırdılar.^[7] 1980-ci illərdə elmi laboratoriyalar və kosmik tədqiqat mərkəzləri böyük həcmli eksperimental məlumatları qorumaq üçün xüsusi metodologiyalar hazırladı. İnternetin geniş yayılması ilə 1990-cı illərdə məlumatların paylaşılması və təkrar istifadəsi daha da aktuallaşdı.^[8] Açıq elm hərəkatı kurasiyanın əsas konsepsiyalarını – davamlılıq, şəffaflıq və əlçatanlıq – beynəlxalq səviyyədə möhkəmləndirdi.^[9] 2000-ci illərin əvvəllərində metaverilən standartları (məsələn, Dublin Core) və açıq arxiv protokolları qəbul edildi. Bu dövrdə kurasiya fəaliyyəti yalnız saxlama deyil, həm də məlumatın dəyərini artıran idarəetmə prosesi kimi təsdiqləndi.^[10]

Müasir dövrdə kurasiya həm avtomatlaşdırılmış alətlər, həm də mütəxəssis iştirakı ilə həyata keçirilir. Təcrübə göstərir ki, kurasiya yalnız texniki deyil, həm də təşkilati yanaşma tələb edir.^[11] Peşəkar kuratorlar məlumatın kontekstini, hüquqi statusunu və elmi əhəmiyyətini qiymətləndirir. Kurasiya praktikası tədqiqatların təkrar yoxlanması və nəticələrin açıq paylaşılması üçün əsas zəmin yaradır.^[12]^[13] Bir çox universitetlər və elmi mərkəzlər bu sahə üzrə ayrıca təhsil proqramları təqdim edir. Dövlət və beynəlxalq təşkilatlar kurasiya üzrə normativ sənədlər hazırlayaraq standartları vahidləşdirir. Beləliklə, tarix və praktik yanaşmalar bu sahənin elmi və sosial əhəmiyyətini davamlı şəkildə gücləndirmişdir.^[14]

Layihələr və tədqiqatlar

Verilənlərin kurasiyası sahəsində həyata keçirilən layihələr və aparılan tədqiqatlar çoxşaxəlidir.^[15] İlk böyük təşəbbüslərdən biri rəqəmsal kitabxanaların yaradılması ilə bağlı olmuşdur.^[16] ABŞ Milli Elmi Fondu açıq məlumat arxivlərinin inkişafı üçün 1990-cı illərdə bir sıra pilot layihələr dəstəkləmişdir. Avropa İttifaqı “OpenAIRE” platforması vasitəsilə elmi nəticələrin açıq saxlanmasını və kurasiyasını təşviq edir. “DataONE” və “Dryad” kimi beynəlxalq təşəbbüslər ekoloji və bioloji məlumatların uzunmüddətli qorunmasına xidmət edir. Böyük Britaniyada “UK Data Service” ictimai və sosial elmlər üzrə geniş məlumat bazası təqdim edir. Genom araşdırmalarında “GenBank” və “European Nucleotide Archive” kimi resurslar kurasiyanın praktik nümunələridir.^[17] Hər bir layihə məlumatın keyfiyyətini artırmaq və təkrar istifadəyə uyğunlaşdırmaq üçün özünəməxsus standartlar tətbiq edir. Tədqiqatlar göstərir ki, davamlı maliyyə dəstəyi və hüquqi çərçivə kurasiya layihələrinin uğuru üçün həlledici əhəmiyyət daşıyır. Son illərdə süni intellekt və maşın öyrənməsi alətləri kurasiya prosesində avtomatlaşdırmanı gücləndirmişdir.^[18]

Sosial elmlərdə aparılan araşdırmalar məlumatın etik saxlanması və məxfilik məsələlərini də diqqət mərkəzinə gətirir. Bir çox universitetlər tədqiqat məlumatlarını açıq depolara yerləşdirərək kurasiya üzrə real təcrübə qazanır.^[19] Müxtəlif ölkələrdə aparılan müqayisəli araşdırmalar milli standartların uyğunlaşdırılmasının zəruriliyini vurğulayır.^[20] Rəqəmsal irs və muzey layihələri kurasiya metodlarını mədəniyyət sahəsinə də tətbiq edir.^[21] Elmi jurnallar isə məqalə dərcindən əvvəl məlumat dəstlərinin kurasiya olunmasını getdikcə daha çox tələb edir. Bu layihə və tədqiqatların cəmi göstərir ki, kurasiya qlobal elmi ekosistemin ayrılmaz və dinamik hissəsinə çevrilmişdir.^[22]

Həmçinin bax

İstinadlar

↑ "What is Data Curation?". Praxi AI. İstifadə tarixi: 15 iyun 2025.
↑ Renée J. Miller, “Big Data Curation” in 20th International Conference on Management of Data (COMAD) 2014, Hyderabad, India, December 17–19, 2014
↑ "What is DataONE?". What is DataONE?. 26 aprel 2019 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 15 mart 2018.
↑ "Sustainable Digital Data Preservation and Access Network Partners (DataNet) Program Summary". National Science Foundation. 28 sentyabr 2007. İstifadə tarixi: 15 mart 2018.
↑ Bio creative Glossary. Retrieved on 3 October 2016.
↑ Palmer, Carole L.; Weber, Nicholas M.; Muñoz, Trevor; Renear, Allen H. "Foundations of Data Curation: The Pedagogy and Practice of "Purposeful Work" with Research Data". Archive Journal. 3. iyun 2013. hdl:2142/78099.
↑ "An Introduction to Humanities Data Curation" by Julia Flanders and Trevor Muñoz http://guide.dhcuration.org/intro/. Not available any more: archive.org
↑ "RCSB PDB: About the PDB Archive and the RCSB PDB". About the PDB Archive and the RCSB PDB. 24 mart 2018 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 15 mart 2018.
↑ Gramates, LS; Marygold, SJ; dos Santos, G; Urbano, J-M; Antonazzo, G; Matthews, BB; Rey, AJ; Tabone, CJ; Crosby, MA; Emmert, DB; Falls, K; Goodman, JL; Hu, Y; Ponting, L; Schroeder, AJ; Strelets, VB; Thurmond, J; Zhou, P; FlyBase Consortium. "lyBase at 25: looking to the future". Nucleic Acids Res. 45 (D1). 2017: D663–D671. doi:10.1093/nar/gkw1016. PMC 5210523. PMID 27799470.
↑ Sabharwal, Arjun. Digital Curation in the Digital Humanities: Preserving and Promoting Archival and Special Collections. Chandos Publishing. 2015. səh. 60. ISBN 9780081001783. İstifadə tarixi: 2 oktyabr 2016.
↑ Pilin Glossary. Not available any more: archive.org
↑ E. Curry, A. Freitas, and S. O’Riáin, “The Role of Community-Driven Data Curation for Enterprises,” Arxivləşdirilib 2012-01-23 at the Wayback Machine in Linking Enterprise Data, D. Wood, Ed. Boston, MA: Springer US, 2010, pp. 25-47. ISBN 978-1-4419-7664-2
↑ A. Freitas, E. Curry, “Big Data Curation,” Arxivləşdirilib 2016-09-13 at the Wayback Machine in New Horizons for a Data-Driven Economy, Springer (Open Access), 2015.
↑ Borgman, C. Big data, little data, no data: Scholarship in the networked world. Cambridge, Massachusetts: MIT Press. 2015. 13. ISBN 978-0-262-02856-1.
↑ "CCSDS.org - The Consultative Committee for Space Data Systems (CCSDS)". public.ccsds.org. İstifadə tarixi: 14 mart 2018.
↑ Cragin, Melissa; Heidorn, P. Bryan; Palmer, Carole L.; Smith, Linda C. "An Educational Program on Data Curation". ALA Science & Technology Section Conference. 2007. İstifadə tarixi: 7 oktyabr 2013.
↑ Chessell, Mandy; Nigel L Jones; Jay Limburn; David Radley; Kevin Shank. Designing and Operating a Data Reservoir. IBM Redbooks. 2015. 111–113. ISBN 9780837440668. İstifadə tarixi: 2 oktyabr 2016.
↑ "Preserving Digital Information (PDI) report" (PDF). 1996. İstifadə tarixi: 13 mart 2018.
↑ "ICPSR: History". www.icpsr.umich.edu (ingilis). İstifadə tarixi: 15 mart 2018.
↑ Heim, Kathleen M. "Library Trends 30 (3) Winter 1982: Data Libraries for the Social Sciences". Library Trends. 29 noyabr 1982 – www.ideals.illinois.edu vasitəsilə.
↑ Kathleen M. Heim, "Social Scientific Information Needs for Numeric Data: The Evolution of the International Data Archive Infrastructure." in Collection Management 9 (Spring 1987): 1-53.
↑ "The OAIS reference model" (ingilis). 9 dekabr 2015. İstifadə tarixi: 15 mart 2018.

Curation of ecological and environmental data: DataONE
Data management tools and services spanning multiple scientific disciplines: DataConservancy Arxivləşdirilib 2020-10-28 at the Wayback Machine

[1] "What is Data Curation?". Praxi AI. İstifadə tarixi: 15 iyun 2025.

[2] Renée J. Miller, “Big Data Curation” in 20th International Conference on Management of Data (COMAD) 2014, Hyderabad, India, December 17–19, 2014

[DataONE-3] "What is DataONE?". What is DataONE?. 26 aprel 2019 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 15 mart 2018.

[datanetprogram-4] "Sustainable Digital Data Preservation and Access Network Partners (DataNet) Program Summary". National Science Foundation. 28 sentyabr 2007. İstifadə tarixi: 15 mart 2018.

[5] Bio creative Glossary. Retrieved on 3 October 2016.

[Foundations_of_Data_Curation-6] Palmer, Carole L.; Weber, Nicholas M.; Muñoz, Trevor; Renear, Allen H. "Foundations of Data Curation: The Pedagogy and Practice of "Purposeful Work" with Research Data". Archive Journal. 3. iyun 2013. hdl:2142/78099.

[7] "An Introduction to Humanities Data Curation" by Julia Flanders and Trevor Muñoz http://guide.dhcuration.org/intro/. Not available any more: archive.org

[PDB-8] "RCSB PDB: About the PDB Archive and the RCSB PDB". About the PDB Archive and the RCSB PDB. 24 mart 2018 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 15 mart 2018.

[FlyBase-9] Gramates, LS; Marygold, SJ; dos Santos, G; Urbano, J-M; Antonazzo, G; Matthews, BB; Rey, AJ; Tabone, CJ; Crosby, MA; Emmert, DB; Falls, K; Goodman, JL; Hu, Y; Ponting, L; Schroeder, AJ; Strelets, VB; Thurmond, J; Zhou, P; FlyBase Consortium. "lyBase at 25: looking to the future". Nucleic Acids Res. 45 (D1). 2017: D663–D671. doi:10.1093/nar/gkw1016. PMC 5210523. PMID 27799470.

[dicuhu-10] Sabharwal, Arjun. Digital Curation in the Digital Humanities: Preserving and Promoting Archival and Special Collections. Chandos Publishing. 2015. səh. 60. ISBN 9780081001783. İstifadə tarixi: 2 oktyabr 2016.

[11] Pilin Glossary. Not available any more: archive.org

[12] E. Curry, A. Freitas, and S. O’Riáin, “The Role of Community-Driven Data Curation for Enterprises,” Arxivləşdirilib 2012-01-23 at the Wayback Machine in Linking Enterprise Data, D. Wood, Ed. Boston, MA: Springer US, 2010, pp. 25-47. ISBN 978-1-4419-7664-2

[13] A. Freitas, E. Curry, “Big Data Curation,” Arxivləşdirilib 2016-09-13 at the Wayback Machine in New Horizons for a Data-Driven Economy, Springer (Open Access), 2015.

[:0-14] Borgman, C. Big data, little data, no data: Scholarship in the networked world. Cambridge, Massachusetts: MIT Press. 2015. 13. ISBN 978-0-262-02856-1.

[15] "CCSDS.org - The Consultative Committee for Space Data Systems (CCSDS)". public.ccsds.org. İstifadə tarixi: 14 mart 2018.

[cragin-16] Cragin, Melissa; Heidorn, P. Bryan; Palmer, Carole L.; Smith, Linda C. "An Educational Program on Data Curation". ALA Science & Technology Section Conference. 2007. İstifadə tarixi: 7 oktyabr 2013.

[deanop-17] Chessell, Mandy; Nigel L Jones; Jay Limburn; David Radley; Kevin Shank. Designing and Operating a Data Reservoir. IBM Redbooks. 2015. 111–113. ISBN 9780837440668. İstifadə tarixi: 2 oktyabr 2016.

[18] "Preserving Digital Information (PDI) report" (PDF). 1996. İstifadə tarixi: 13 mart 2018.

[19] "ICPSR: History". www.icpsr.umich.edu (ingilis). İstifadə tarixi: 15 mart 2018.

[20] Heim, Kathleen M. "Library Trends 30 (3) Winter 1982: Data Libraries for the Social Sciences". Library Trends. 29 noyabr 1982 – www.ideals.illinois.edu vasitəsilə.

[21] Kathleen M. Heim, "Social Scientific Information Needs for Numeric Data: The Evolution of the International Data Archive Infrastructure." in Collection Management 9 (Spring 1987): 1-53.

[22] "The OAIS reference model" (ingilis). 9 dekabr 2015. İstifadə tarixi: 15 mart 2018.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]

[20]

[21]

[22]