Butun axtardiqlarinizi tapmaq ucun buraya: DAXIL OLUN
  Mp4 Mp3 Axtar Yukle
  Video Axtar Yukle
  Shekil Axtar Yukle
  Informasiya Melumat Axtar
  Hazir Inshalar Toplusu
  AZERI CHAT + Tanishliq
  1-11 Sinif Derslikler Yukle
  Saglamliq Tibbi Melumat
  Whatsapp Plus Yukle(Yeni)

  • Ana səhifə
  • Təsadüfi
  • Yaxınlıqdakılar
  • Daxil ol
  • Nizamlamalar
İndi ianə et Əgər Vikipediya sizin üçün faydalıdırsa, bu gün ianə edin.
 Kömək
Kitab yaradıcısı ( deaktiv et )
 Bu səhifəni kitabınıza əlavə edin Kitabı göstər (0 səhifə) Səhifə təklif edin

Verilənlər etikası

  • Məqalə
  • Müzakirə

Böyük verilənlər etikası, sadəcə verilənlər etikası da adlandırılır, xüsusilə şəxsi məlumatlar olmaqla, verilənlərlə bağlı düzgün və yanlış davranış prinsiplərini sistemləşdirmək, müdafiə etmək və tövsiyə etmək mənasını verir.[1] İnternetin yaranışından bəri məlumatların həcmi və keyfiyyəti kəskin şəkildə artmış və bu artım eksponent sürətlə davam edir. “Böyük verilənlər” (big data) ənənəvi verilənlər emalı proqram təminatının idarə edə bilmədiyi dərəcədə böyük və mürəkkəb olan məlumat kütləsini ifadə edir. Tibbi tədqiqatlar və səhiyyə sahəsində son yeniliklər – yüksək məhsuldarlıqlı genom ardıcıllığının oxunması, yüksək dəqiqlikli təsvirlər, elektron tibbi pasiyent qeydləri və internetə qoşulan çoxsaylı sağlamlıq cihazları – yaxın gələcəkdə eksabayt həcmində olacaq məlumat selini sürətləndirmişdir. Verilənlərin miqdarı artdıqca onların təsir dairəsi böyüdüyü üçün, məlumat etikası daha da əhəmiyyət kəsb edir.

Daha yaxından yoxlandıqda, məlumat dəstləri tez-tez səthi görünməyən təfərrüatları ortaya qoyur, burada olduğu kimi, fotoşəkil çəkilən şəxsin gözündə buynuz qişanın əks olunması ətrafdakılar, o cümlədən fotoqraf haqqında məlumat verir. Məlumat etikası nəticələri nəzərə alır.

Böyük verilənlər etikası informasiya etikası ilə fərqlənir; çünki informasiya etikası əsasən müəlliflik hüquqları və kitabxanaçılar, arxivçilər və informasiya mütəxəssislərinə aid məsələlərlə maraqlanır, böyük verilənlər etikası isə strukturlaşdırılmış və ya strukturlaşdırılmamış məlumat toplayan və yayan tərəflərə – məsələn, məlumat brokerləri, hökumətlər və iri korporasiyalara – diqqət yetirir. Bununla belə, süni intellekt və ya maşın öyrənməsi sistemləri müntəzəm olaraq böyük verilənlər toplusu əsasında qurulduğundan, məlumat etikası ilə bağlı müzakirələr tez-tez süni intellekt etikası ilə bağlı məsələlərlə iç-içə keçir.[2] Son illərdə böyük verilənlər etikası məsələləri həmçinin texnologiya və elm etikası üzrə digər sahələrlə – o cümlədən riyaziyyat və mühəndislik etikası ilə – əlaqədə araşdırılır, çünki tətbiqi riyaziyyat və mühəndisliyin bir çox sahələrində getdikcə daha iri verilənlər toplusundan istifadə olunur.[3]

Mündəricat

  • 1 İnformasiya etikası ilə fərqi
  • 2 Tarixi hadisələr
    • 2.1 Snouden ifşaları
    • 2.2 Cambridge Analytica qalmaqalı
  • 3 İstinadlar
  • 4 Ədəbiyyat

İnformasiya etikası ilə fərqi

Verilənlər etikası, informasiya etikası ilə sıx bağlı olsa da, onların diqqət mərkəzləri fərqlidir.[4] İnformasiya etikası daha çox müəlliflik hüquqları, kitabxanaçılar və arxivçilərin peşə davranışı ilə əlaqəlidirsə, verilənlər etikası strukturlaşdırılmış və ya strukturlaşdırılmamış məlumat toplayan və yayan tərəflərin – məsələn, məlumat brokerləri, iri korporasiyalar və hökumətlərin – fəaliyyətinə yönəlir. Süni intellekt və maşın öyrənməsi sistemləri böyük verilənlər toplusu əsasında qurulduğundan, bu sahədəki etik məsələlər verilənlər etikası ilə sıx şəkildə əlaqəlidir. Qərəzli və ya natamam məlumatlar alqoritmik qərarların ədalətliliyinə təsir göstərərək sosial nəticələr yarada bilər.[5]

Verilənlər etikası ilə bağlı beynəlxalq hüquqi çərçivələrə Avropa İttifaqının Ümumi Məlumatların Qorunması Qaydası (GDPR) və müxtəlif ölkələrin milli məxfilik qanunları daxildir. Həm dövlət, həm də özəl sektor təşkilatları məlumat emalında bu prinsiplərə riayət etməyə təşviq olunur.[6]

Tarixi hadisələr

Snouden ifşaları

2013-cü ildə Edvard Snoudenin ifşaları böyük verilənlər etikası çərçivəsində məlumat toplanması və məxfilik prinsipi ətrafında ictimai diskursu əhəmiyyətli dərəcədə dəyişdirdi.[7] Bu hadisə hökumətlərin vətəndaşlar barədə əvvəllər təsəvvür ediləndən daha çox məlumatı idarə etdiyini və saxladığını üzə çıxardı və xüsusilə də zəif təbəqələri qeyri-mütənasib şəkildə təsirləndirən mülkiyyət prinsipini pozdu. Məsələn, “Occupy Wall Street” və “Black Lives Matter” kimi hərəkatların üzvləri də daxil olmaqla, fəallar tez-tez hədəfə alınırdı.[8] Bu ifşa hökumətləri və təşkilatları fərdi məxfiliyi daha yaxşı qorumaq və milli təhlükəsizlik məsələlərini nəzərə almaq üçün məlumat toplama və saxlama təcrübələrinə yenidən baxmağa sövq etdi.[9] Hadisə həmçinin digər ölkələr və onların vətəndaşları üzərində geniş onlayn nəzarəti aşkara çıxardı və məlumat suverenliyi və mülkiyyəti ilə bağlı vacib suallar doğurdu. Cavab olaraq Braziliya və Almaniya kimi bəzi ölkələr bu təcrübələrə qarşı tədbirlər gördü.[8] Lakin bir çox inkişaf etməkdə olan ölkələr texnoloji müstəqillikdən məhrum olduqları və ya nəzarət aparan ölkələrdən çox asılı olduqları üçün belə nəzarətə müqavimət göstərməkdə çətinlik çəkdilər və bu məsələləri həll etməkdə əlverişsiz vəziyyətdə qaldılar.[10]

Cambridge Analytica qalmaqalı

Cambridge Analytica qalmaqalı böyük verilənlərdən istifadədə ciddi etik narahatlıqları üzə çıxardı. Təxminən 87 milyon Facebook istifadəçisinin məlumatları onların açıq razılığı olmadan toplanmış və hədəflənmiş siyasi reklamların göstərilməsində istifadə edilmişdir. Bu, fərdlərin məlumatlarının necə istismar edildiyindən əvvəlcədən xəbərsiz olması səbəbilə böyük verilənlər etikası çərçivəsində “valyuta prinsipi”ni pozdu. Qalmaqal göstərdi ki, bir məqsəd üçün toplanan məlumat istifadəçilərin razılığı olmadan tamamilə fərqli məqsədlər üçün yenidən istifadə oluna bilər və bu da məlumat istifadəsində açıq və məlumatlı razılığın vacibliyini vurğuladı.[11] Bundan əlavə, reklam çatdırılması üçün istifadə olunan alqoritmlər şəffaf deyildi və bu da əməliyyatların şəffaflığı və açıq olması prinsiplərini şübhə altına aldı. Bəzi hallarda siyasi reklamlar dezinformasiya yayırdı,[11] çox vaxt sosial baxımdan zəif qrupları qeyri-mütənasib şəkildə hədəfə alaraq bilik boşluqlarına səbəb olurdu.[12] Rəqəmsal savadlılığı aşağı olan marginal icmalar və fərdlər istismar faktını tanımaq və ya buna qarşı addım atmaqda çətinlik çəkirdilər. Əksinə, daha çox resursa və ya rəqəmsal savadlığa malik olan istifadəçilər öz məlumatlarını daha yaxşı qoruya bilirdilər və bu da mövcud güc balanssızlıqlarını dərinləşdirirdi.[13]

İstinadlar

  1. ↑ Kitchin, Rob. The Data Revolution: Big Data, Open Data, Data Infrastructures and Their Consequences (ingilis). SAGE. 18 avqust 2014. səh. 27. ISBN 978-1-4739-0825-3.
  2. ↑ Floridi, Luciano; Taddeo, Mariarosaria. "What is data ethics?". Philosophical Transactions of the Royal Society A: Mathematical, Physical and Engineering Sciences (ingilis). 374 (2083). 28 dekabr 2016. Bibcode:2016RSPTA.37460360F. doi:10.1098/rsta.2016.0360. ISSN 1364-503X. PMC 5124072. PMID 28336805.
  3. ↑ Kostkova, Patty; Brewer, Helen; de Lusignan, Simon; Fottrell, Edward; Goldacre, Ben; Hart, Graham; Koczan, Phil; Knight, Peter; Marsolier, Corinne; McKendry, Rachel A.; Ross, Emma; Sasse, Angela; Sullivan, Ralph; Chaytor, Sarah; Stevenson, Olivia; Velho, Raquel; Tooke, John. "Who Owns the Data? Open Data for Healthcare". Frontiers in Public Health. 4. 17 fevral 2016: 7. doi:10.3389/fpubh.2016.00007. PMC 4756607. PMID 26925395.
  4. ↑ Cofone, Ignacio. "Beyond Data Ownership". Cardozo Law Review. 2021. səh. 501.
  5. ↑ van Ooijen, I.; Vrabec, Helena U. "Does the GDPR Enhance Consumers' Control over Personal Data? An Analysis from a Behavioural Perspective". Journal of Consumer Policy. 42 (1). 11 dekabr 2018: 91–107. doi:10.1007/s10603-018-9399-7. hdl:2066/216801. ISSN 0168-7034.
  6. ↑ O'Neil, Cathy. Weapons of Math Destruction (ingilis). Crown Books. 2016. ISBN 978-0-553-41881-1.
  7. ↑ Cote, Catherine. "5 Principles of Data Ethics for Business". Harvard Business School Online (ingilis). 16 mart 2021. İstifadə tarixi: 7 sentyabr 2022.
  8. ↑ 1 2 Von Solms, Sune; Van Heerden, Renier. "The consequences of Edward Snowden NSA related information disclosures". Proceedings of the 10th International Conference on Cyber Warfare and Security, ICCWS 2015. 2015: 358–368. İstifadə tarixi: 11 dekabr 2024.
  9. ↑ Buolamwini, Joy; Gebiru, Timnit. "Gender shades: Intersectional accuracy disparities in commercial gender classification" (PDF). Proceedings of the Conference on Fairness, Accountability, and Transparency. 81. 2018: 1–15. İstifadə tarixi: 11 dekabr 2024.
  10. ↑ Farkas, Johan; Matamoros-Fernandez, Ariadna. "Racism, Hate Speech, and Social Media: A Systematic Review and Critique". Television & New Media. 22 (2). 22 yanvar 2021: 205–224. doi:10.1177/1527476420982230.
  11. ↑ 1 2 Isaak, Jim; Hanna, Mina J. "User Data Privacy: Facebook, Cambridge Analytica, and Privacy Protection". Computer. 51 (8). 14 avqust 2018: 56–59. doi:10.1109/MC.2018.3191268.
  12. ↑ Zwitter, A. "Big Data Ethics". Big Data & Society. 1 (2). 2014: 4. doi:10.1177/2053951714559253.
  13. ↑ Kitchin, Rob. The Data Revolution: Big Data, Open Data Infrastructure and Their Consequences. SAGE Publications. 2014. 178–179.

Ədəbiyyat

  • Richards, Neil M.; King, Jonathan. "Big Data Ethics". Wake Forest Law Review. 19 may 2014. SSRN 2384174.
  • Walker, Robert. "Note – The Right to Be Forgotten". Hastings Law Journal. 64 (2). 1 dekabr 2012: 257.
  • Zwitter, Andrej. "Big Data ethics". Big Data & Society. 1 (2). 10 iyul 2014: 205395171455925. doi:10.1177/2053951714559253.
  • "Data workers of the world, unite". The Economist. 7 iyul 2018.
  • Kruse, Clemens Scott; Goswamy, Rishi; Raval, Yesha; Marawi, Sarah. "Challenges and Opportunities of Big Data in Health Care: A Systematic Review". JMIR Medical Informatics. 4 (4). 21 noyabr 2016: e38. doi:10.2196/medinform.5359. PMC 5138448. PMID 27872036.
Mənbə — "https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=Verilənlər_etikası&oldid=8326653"
Informasiya Melumat Axtar