Vergi gəliri — dövlət və yerli idarəetmə orqanlarının fəaliyyətini maliyyələşdirmək üçün vergi ödəyicilərindən toplanan vəsaitlər. Vergi gəlirləri dövlət büdcəsinin əsas gəlir mənbəyidir və ölkənin fiskal siyasətinin icrasında mühüm rol oynayır. Vergi gəliri dövlətin hüquqi və fiziki şəxslərdən qanunvericiliklə müəyyən olunmuş qaydada və məcburi şəkildə yığdığı maliyyə vəsaitidir. Bu gəlirlər ictimai xərclərin — müdafiə, təhsil, səhiyyə, sosial təminat, infrastruktur və digər sahələrin maliyyələşdirilməsinə yönəldilir.[1]
Vergi gəlirləri müxtəlif əsaslara görə qruplaşdırıla bilər:[2]
- Vergi növünə görə
- Birbaşa vergilər — gəlir vergisi, mənfəət vergisi, əmlak vergisi;
- Dolayı vergilər — əlavə dəyər vergisi (ƏDV), aksiz vergisi, gömrük rüsumları.
- İdarəetmə səviyyəsinə görə
- Mərkəzi vergi gəlirləri — dövlət büdcəsinə daxil olan vergilər;
- Yerli vergi gəlirləri — bələdiyyələrin və ya yerli büdcələrin vergi gəlirləri.
Vergi gəlirləri dövlətin iqtisadi və sosial siyasətinin həyata keçirilməsi üçün əsas maliyyə mənbəyidir. Onların sabit və ədalətli yığılması iqtisadi dayanıqlığın təmin olunmasına, inflyasiyanın qarşısının alınmasına və dövlətin strateji məqsədlərinin icrasına töhfə verir.[3]
Bir çox ölkələrdə vergi gəlirlərinin ÜDM-dəki payı inkişaf səviyyəsini və fiskal intizamı göstərən mühüm göstəricilərdən biridir. Beynəlxalq təşkilatlar (məsələn, OECD, IMF, Dünya Bankı) bu göstəriciləri izləyir və müqayisəli təhlillər aparırlar. Vergi gəlirlərinin düzgün idarə olunması üçün dövlətlər xüsusi vergi orqanları və maliyyə idarəetmə sistemləri yaradırlar. Bu sahədə şəffaflıq, hesabatlılıq və vergi intizamı xüsusi əhəmiyyət daşıyır.[4]
Vergitutma istənilən ölkədə dövlətin imkanlarını və hesabatlılığını artıran əsas vəzifələrdən biri olmuşdur.[5] Çarlz Tilli vergitutmanı dövlətin əsas funksiyalarını həyata keçirmək üçün tələb olunan resurs toplama forması kimi qiymətləndirir. Bu funksiyalara ictimai siyasətlərin (təhsil, infrastruktur, səhiyyə), dövlət quruculuğunun və müdafiənin həyata keçirilməsi daxildir.[6] Vergitutma Qərbi Avropada xüsusilə müharibələrin maliyyələşdirilməsinin vacib olduğu dövrdə əvəzolunmaz hala gəldi. Daha sonra bu Avropa modeli bütün dünyaya ixrac edildi.[7] Müasir dövrdə vergitutma səviyyəsi dövlətin imkanlarını (state capacity) qiymətləndirmək üçün göstərici kimi istifadə olunur.[8] İnkişaf etmiş ölkələr daha çox vergi toplayır və bu səbəbdən də daha keyfiyyətli ictimai xidmətlər təqdim edə bilirlər. Eyni zamanda, yüksək vergitutma dövlətin vətəndaşlara qarşı daha hesabatlı olmasını tələb edir ki, bu da demokratiyanı gücləndirir.[5]
Fərdi gəlir vergisindən toplanan vergi gəlirləri inkişaf etmiş ölkələrdə ümumi vergi gəlirlərinin daha böyük faizini təşkil edir.[9] İnkişaf etməkdə olan ölkələrdə isə vergi gəlirləri daha çox mallara və xidmətlərə tətbiq edilən vergilərdən asılıdır.[9]
Vergitutma səviyyəsində baş verən dəyişikliklərin ümumi vergi gəlirlərinə təsiri araşdırılan malın xüsusiyyətlərindən, xüsusilə də onun qiymət elastikliyindən asılıdır.[10] Əgər bir malın tələbi qiymətə qarşı elastik deyilsə (qiymət qeyri-elastikdirsə), vergi və ya rüsumun artırılması tələbdə cüzi azalmaya səbəb olacaq — bu da hər vahiddən əldə olunan daha yüksək vergi hesabına ümumi vergi gəlirinin artmasına gətirib çıxaracaq. Əksinə, əgər malın tələbi qiymətə qarşı elastikdirsə, vergi dərəcəsinin artırılması vergi gəlirlərinin azalmasına səbəb ola bilər.
Laffer əyrisi nəzəriyyəsi iddia edir ki, hətta qiymətə qarşı qeyri-elastik olan mallar (məsələn, asılılıq yaradan zəruri məhsullar) üçün belə vergi gəlirlərini maksimuma çatdıracaq bir nöqtə mövcuddur. Bu nöqtədən sonra vergi dərəcələrinin artırılması ümumi vergi gəlirlərinin azalmasına səbəb olur.[11] Bu aşağıdakı səbəblərlə izah oluna bilər:
- İnsanların ödəmə qabiliyyətinin hüdudları
- Bahalı əvəzedicilərin mövcudluğu (və onların daha sərfəli hala gəlməsi)
- Vergidən yayınmanın artması (məsələn, “qara bazar” vasitəsilə)
- Vergi yükünün artması səbəbilə biznes fəaliyyətinin daralması
Laffer əyrisi isə bütün iqtisadçılar tərəfindən qəbul edilmir. Nobel laureatı Pol Kruqman bu nəzəriyyəni "zibil iqtisadiyyatı" (ing. junk economics) adlandırmışdır.[12]
- ↑ Brautigam, Deborah. "Building Leviathan: Revenue, State Capacity, and Governance" (PDF). Institute of Development Studies. 33. 2002.
- ↑ Sion Barry, "DVLA sets pace for public sector", Wales Online, Retrieved 21 November 2013
- ↑ "Taxes, Duties, Imposts and Excises", Duke University, Retrieved 21 November 2013
- ↑ Lin, Shuanglin. China's Public Finance: Reforms, Challenges, and Options. New York, NY: Cambridge University Press. 2022. ISBN 978-1-009-09902-8.
- ↑ 1 2 Besley, Timothy; Persson, Torsten. Pillars of Prosperity: The Political Economics of Development Clusters. Princeton University Press. 2011. səh. 1.
- ↑ Tilly, Charles. Coercion, Capital, and European States: AD 990–1990. Blackwell. 1990. səh. 96.
- ↑ Centeno, Miguel A. "Blood and Debt: War and Taxation in Nineteenth-Century Latin America". American Journal of Sociology. 102 (6). 1997: 1565–1605.
- ↑ "Taxation and State Capacity". OECD. İstifadə tarixi: 2025-07-25.
- ↑ 1 2 World Development Report 2019: The Changing Nature of Work. World Bank. 2019. səh. 55.
- ↑ Gruber, Jonathan. Public Finance and Public Policy. Worth Publishers. 2016. səh. 617.
- ↑ Mitchell, Daniel. The Laffer Curve: Past, Present, and Future. Heritage Foundation. 2006.
- ↑ Herbst, Jeffrey. "War and the State in Africa". International Security. 14 (4). 1990: 117–139. doi:10.2307/2538753. JSTOR 2538753.