Varna dəniz döyüşü

Birinci Balkan Müharibəsi zamanı Osmanlı donanması Qara dənizdəki hərbi daşımaları qorumaq, Egey dənizində əməliyyatlar aparmaq, geri çəkilən ordu ilə birgə əməliyyatlar həyata keçirmək kimi bir çox vəzifəni yerinə yetirirdi. Donanma İstanbulda yerləşərkən gəmilər Mərmərə dənizində Silivri və Marmaraereğlisi, Qara dənizdə isə Çatalca və Midye bölgələrində orduya dəstək verir, düşmən qüvvələrinə qarşı atəş dəstəyi göstərirdilər.726 tonluq torpeda gəmisindən (Nadejda) və altı torpeda qayığından ibarət olan Bolqarıstan Donanması isə əsas bazasını Varnada qurmuş, liman müdafiəsi və ticarət gəmilərinə qarşı əməliyyatlarda iştirak edirdi. Bolqar donanmasının əsas məqsədi Rusiyaya olan dəniz yollarını açıq saxlamaq idi.Konstansa ilə İstanbul arasındakı nəqliyyatda Osmanlı gəmiləri Bolqar torpeda qayığı təhlükəsinə qarşı ya Osmanlı hərbi gəmilərinin müşayiəti ilə hərəkət edir, ya Varnanı gündüz saatlarında keçirdilər, ya da torpeda qayığının mənzilindən kənarda bir yay cızaraq hərəkət edirdilər.

1912-ci il noyabrın 19-da Osmanlı Dənizçilik Nazirliyi, bolqar torpeda qayıqlarının Varna açığında İstanbula sursat daşıyan bir gəmini axtaracaqları barədə kəşfiyyat məlumatı aldı. Həmin günlərdə Mithatpaşa və Akdeniz adlı ticarət gəmiləri Konstansaya, Konstansadan isə döyüş sursatı ilə yüklənmiş Kızılırmak gəmisi İstanbula hərəkət edəcəkdi. Dənizçilik Nazirliyi bu vəziyyəti Baş Komandanlıq Vəkalətinə bildirdi və Berk-i Satvet torpeda kruvazörünün ticarət gəmilərinə müşayiət etməsini təklif etdi.Lakin Baş Komandanlıq Vəkaləti yalnız gəmilərin müşayiət olunmasını kifayət hesab etmədi və Varna limanının daimi şəkildə nəzarətdə saxlanılmasını tələb etdi. Bu əmr əsasında Dənizçilik Nazirliyi Həmidiyə kreyseri ilə Basra və Yarhisar esmineslərini Varna istiqamətinə göndərməyə, Berk-i Satveti isə ticarət gəmiləri ilə birgə Konstansaya yola salmağa qərar verdi.Donanma Komandan Vəkili Albay Tahir Burak, bu qərarı həyata keçirmək üçün köməkçisi Albay Ramizə Həmidiyə kruvazörünü müşayiətdən ayıraraq onu Böyükçəkməcəyə göndərməsini əmr etdi. Berk-i Satvet Mithatpaşa və Akdeniz gəmilərinə Köstəncəyə qədər müşayiət edəcək, geri dönüşdə isə Kızılırmak gəmisini İstanbula gətirəcəkdi.Varna istiqamətinə gedəcək qüvvə isə Donanma Komandan Vəkilinin rəhbərliyi altında Həmidiyə, Basra və Yarhisar gəmilərindən ibarət idi; lakin Basra esminesinin sıradan çıxması səbəbilə onun yerini Berkefşan torpeda qayığı aldı. Gəmilərə verilən tapşırıq, bolqarların sursatla yüklənmiş Osmanlı ticarət gəmilərinə hücum etməsinin qarşısını almaq və mümkün olarsa bolqar torpeda qayıqlarını məhv etmək idi. Yarhisar ilə Önyüzbaşı Rauf (Orbay) komandanlığındakı Hamidiye, 20 noyabr səhər saat 09:00-da Qara dənizə açıldı. Texniki nasazlıq səbəbindən geridə qalan Berkefşan, təmir işlərindən sonra saat 13:00-da bu iki gəmiyə qoşuldu.Saat 16:50-də Həmidiyədə keçirilən müşavirədə Yarhisarın Varna şəhərinin 8 mil cənubundakı Kamçık çayı ağzında, Berkefşanın isə 8 mil şimaldakı Çengene qayalıqları burnunda mövqe tutması, Bolqar torpeda qayıqlarının limana giriş-çıxışını müşahidə etməsi və onlara hücum etməsi əmr olundu.Düşməni görən gəmi, heç bir səbəbdən dolayı mövqeyini tərk etməyəcək və Həmidiyəyə qırmızı işıq siqnalı ilə məlumat verəcəkdi. Əməliyyatdan sonra ertəsi gün səhər saat 08:00-da Balçık sahilləri qarşısında görüş planlaşdırılmışdı.

Toplantıdan sonra gəmilər saat 17:50-də Varna istiqamətində hərəkətə keçdi və saat 20:00-da ayrılaraq öz təyin olunmuş mövqelərinə doğru yola çıxdılar. Yarhisar saat 21:30-da, Bərkəfşan isə saat 00:00-da mövqeyini aldı. Bu zaman Həmidiyə də saatda 10 mil sürətlə Varna istiqamətində irəliləyirdi.Eyni vaxtda dörd bolqar torpeda qayığı, Varna limanı xaricində saat 22:20-dən bəri birlikdə patrul xidməti aparırdı. Bərkəfşan həmin ərazidən keçsə də, tərəflər bir-birini aşkar edə bilmədi.21 noyabr saat 00:40-da Həmidiyə Varna sahillərindən 15 mil uzaqda olarkən, komanda körpüsündə dayanan kapitan Həsən bəy sol ön tərəfdə iki kiçik qayığın siluetini gördü və ön qayığın bacasından çıxan alovu işarə fişəngi zənn edərək şifrə soruşmağa qərar verdi.Bolqar torpeda qayıqları Letyaşi və Stroki yaxın məsafədə bir qrup şəklində, Draçki və Simeli isə eyni xətt üzərində bir qədər arxada hərəkət edirdilər. Bolqarlar Həmidiyəni saat 00:30-da müəyyən etdilər və səhvən onu bir ticarət gəmisi zənn edərək yaxınlaşdılar.Həmidiyənin şifrə soruşmaq üçün qırmızı işarə fişəngi atması ilə birlikdə bolqarlar qarşılarındakı gəminin döyüş gəmisi olduğunu anladılar. Kapitan Dimitar Dobrevin ifadəsinə görə, Həmidiyəni saat 00:30-da görən və əvvəlcə bir buxarlı gəmi olduğunu düşünən bolqarlar, 10 dəqiqə sonra onun Həmidiyə və ya Məcidiyə kreyserlərindən biri olduğunu anlayıb saat 00:43-də atəş açmaq əmri verdilər. Şifrə tələbini cavabsız qoyan düşmənə qarşı Həmidiyə, qarşıdakı qaranlıq siluetlərə 150 mm-lik baş topu və 120 mm-lik sol ön tərəfdəki toplarla atəş açmağa başladı. Sağ tərəfdəki 47 mm-lik toplar da təsadüfi şəkildə atəş açdı. Letyaşiyə doğru bir torpeda buraxdı, lakin hədəfi vura bilmədi; Letyaşi yüksək sürətlə uzaqlaşdı, Stroki isə sağa dönərək Simelinin arxasınca hərəkət etdi.Eyni zamanda torpeda hücumundan yayınmaq məqsədilə Həmidiyə sola dönərək burun hissəsini düşmən gəmilərinə doğru çevirməyə başladı. Gəmi yerini gizli saxlamaq üçün projektorlarını yandırmamışdı, lakin bu səbəbdən top atışlarını dəqiq yönəltməkdə çətinlik çəkirdi.Bolqar torpeda qayıqları Həmidiyəyə qarşı iki qrupa ayrıldılar və onu mühasirəyə aldılar. Draçki tərəfindən təxminən 400 metr məsafədən buraxılan torpeda Həmidiyənin sağ ön tərəfinə dəydi. Su almağa başlayan gəminin burun hissəsi top səviyyəsinə qədər dənizə batdı. Heyət bir tərəfdən artilleriya atəşi ilə düşməni uzaqlaşdırmağa çalışır, digər tərəfdən isə daxil olan suyu boşaltmağa çalışırdı.Bu əsnada Letyaşi ikinci bir torpeda atdı, lakin yenə hədəfi vura bilmədi. Bolqarlar torpedanın hədəfə dəyməsinin fərq etməmişdilər. Letyaşi qərb istiqamətinə çəkilərək dayanmış, projektor vasitəsilə digər qayıqları çağırmış, daha sonra isə sahilə dönmüşdü.Bu zaman digər üç bolqar torpeda qayığı Bərkəfşan ilə toqquşmuşdu.Həmidiyənin sağ ön tərəfində zədə vardı və gəminin sol yan gövdəsində də bir yarıq əmələ gəlmişdi. Topçu bölüyündən səkkiz dənizçi həlak olmuşdu.Toqquşma zamanı Həmidiyə ümumilikdə 16 ədəd 150 mm-lik, 75 ədəd 120 mm-lik və 70 ədəd 47 mm-lik mərmi istifadə etmişdi.Letyaşidə heç bir ziyan qeydə alınmamışdı. Strokidə yanğın çıxmış və sol ön hissəsi ciddi şəkildə zədələnmişdi. Draçkinin üzərində partlayan mərmi göyərtəni deşərək buxar borusunu sıradan çıxarmışdı. Simelinin isə sükan mexanizmi zədələnmiş, ön qazanının örtüyü cırılmış və buxar borusu partlamışdı. Bundan əlavə, bir artilleriya köməkçisi də yaralanmışdı.Toqquşma boyunca bolqar torpeda qayıqları ümumilikdə on bir torpeda atmışdılar.Bu vaxtda şimalda baş verən döyüşdəki top atışlarını görən Yarhisar, aldığı əmrlərə sadiq qalaraq saat 05:30-a qədər təyin olunmuş ərazidə qalmış və Həmidiyənin yardımına getmişdi. Bərkəfşan əvvəlcə öz tapşırığını yerinə yetirərək, saat 01:15-də gördüyü tüstü buludlarına doğru yola çıxmış, Stroki, Draçki və Simeli ilə qarşılaşaraq hər iki tərəfdən atəş açmışdı.Bolqar torpeda qayıqları bu döyüşdən sonra sahilə geri dönmüşdü.Həmidiyədə su, baş anbar, ana sursat anbarı, ön topçu bölüyü və köməkçi bacalıq ilə yaxın bölmələrə sızmağa başlamışdı. Su təmizləmə əməliyyatları həyata keçirilirdi.Heyətin yaxşı təlimləndirilməsi, yaxşı idarə edilməsi sayəsində su ilə mübarizədə uğur əldə edilmişdi. Gəminin sağ tərəfə yatması, sol tərəfə su alınaraq balanslaşdırılmışdı, saat 02:30-da gəmi düzəldilmişdi.Lakin gəminin sürəti saatda beş milə düşmüşdü və bu vəziyyətdə Həmidiyənin Varna'yı müşahidə etməyə davam etməsi mümkün olmamışdı. Həmidiyə komandiri İstanbul'a geri dönmə qərarı verdi. Yarhisar və Bərkəfşanın tapşırığı yerinə yetirmək üçün yetərsiz olacağı düşüncəsilə, Bərk-i Satvet komandirinə teleqrafla "Təcili olaraq Varna yaxınlarına gəlin. Oradakı Yarhisar və Bərkəfşan gəmiləri ilə birlikdə, gecə döyüşündə zədə almış ola biləcək bolqar torpeda qayıqlarını batırın" mesajını göndərdi. Bərk-i Satvet bu mesajla Köstəncədəki tapşırığını tərk edərək dərhal yola çıxdı.Bərkəfşan, bolqar torpeda qayıqları ilə döyüşdükdən sonra Kaliakra burnu qarşısında gördüyü işıqlara doğru irəlilədi. Bu işıqlar Bərk-i Satvetə məxsus idi. Şifrə mübadiləsindən sonra iki gəmi sabaha qədər burun ətrafında patrul xidmətinə çıxdı.Yarhisar 21 noyabr saat 08:00-da görüş nöqtəsinə gəldikdə, Həmidiyə və Bərkəfşanı tapa bilmədi və Varnayı müşahidə etməyə qərar verdi. Şəhərə dörd mil məsafədən dörd dəfə keçiş etdi; sahildən və ya bolqar torpeda qayıqlarından atəşə məruz qalmadı. Çıxan fırtına səbəbindən saat 17:00-da İstanbul istiqamətinə doğru yola çıxdı. Bu vaxtda əerk-i Satvet komandanı da Bərkəfşanı İstanbula göndərməyə qərar verdi, Varnayı müşahidə etmə vəzifəsinin bitdiyini düşünərək Konstansaya doğru yola çıxdı.

Baş komandan Həmidiyə kreyserinin Varna önündə zədələndiyini 21 noyabr səhəri bir teleqramla öyrəndi və bölgəyə dəstək gəmisinin göndərilməsini istədi. Donanma komandanı hələ Həmidiyənin zədələndiyini bilmədən Məcidiyyə kreyserini Varnaya doğru göndərdi. Həmidiyənin yaralı olduğunu öyrəndikdən sonra isə bir yardımçı gəmi və bir xilasetmə gəmisini yola saldı. Həmidiyə, İstanbula dönüş yolunda saat 11:00-də Turgut rəis ilə qarşılaşdı. Turgut rəis kreyserə bir mühərrikli qayıq göndərdi və suyun boşaldılmasına kömək etmək üçün əsgər təyin etdi. Saat 15:50-də Məcidiyyə və İntibah ilə qarşılaşdı. Həmidiyyə, Bolqarıstan üçün böyük bir təhdid yaradırdı. Gəmi, Bolqarıstanın Rusiya ilə dəniz əlaqəsini kəsə bilərdi. Bolqarlar Rusiya yardımını təmin etmək üçün dəniz yolunu açıq saxlamağı hədəfləyirdilər. Varnada qazanılan zəfər, Bolqar donanmasının tarixindəki ən böyük uğur oldu. Bolqar torpeda qayıqları limana çatdıqda, isti şəkildə qarşılandı və Nadejda gambotunun köməyə getmək əmri aldığı, lakin kapitanın mayın sahəsindən çıxış yolunu bilmədiyi üçün limanı tərk edə bilmədiyi öyrənildi. Bolqar qayıqlarının üçü, torpedolarının Sozopol yaxınlarında tapılması, Draçkinin torpedosunun isə tapılmaması Hamidiyenin Draçki tərəfindən vurulduğunu göstərmişdi. Döyüşdən sonra Bolqar torpeda qayıqları təmir olundu və xidmətə davam etdi.Atəşkəs elan olunana qədər Bolqar donanması başqa bir mühüm döyüşə girmədi.Draçkinin günümüzə qalan hissələri, eyni sinifdən olan Strogi gövdəsi üzərində montaj edilərək muzey gəmisinə çevrilmiş şəkildə sərgilənir.