Uluqayın

O, Qayra xan tərəfindən ucaldılmışdır. Dünya ilə birlikdə yaradılmışdır. Yer kürəsinin mərkəzində, yeraltı və göydə yerləşir. Budaqları göyü saxlayır. Kökləri Yer kürəsinin bütün qatlarını deşərək yeraltı okeana çatır. Öksökö quşu onun ətrafında fırlanır və uçur, bəzən zirvəsinə qonur. Doqquz tayfa (türklərin doqquz qəbiləsi və ya Yer üzündə doqquz böyük insan irqi) bu ağacın doqquz budağından törəmişdir. Umay ana həyat ağacının sahibidir və Yerə enən zaman bu ağacdan istifadə edir. Kübey xanım bu ağacda yaşayır. Kökləri yeraltına, budaqları isə göyə uzanır. Köklərindən həyat suyu (Bengüsu) axır. Hər budağın yetmiş qızıl yarpağı olduğu təsvir edilir. Yarpaqları at dərisi boyda olur. Türk mifologiyasında çox mühüm yer tutur. Göyləri deşərək naməlum yüksəkliklərə qalxır. Uluqayın budaqlarından biri Günəşə, digəri Aya uzanır. Ülgən onun təpəsində oturur. Bəzən şam ağacı hesab edilir. Ağacın bir tərəfində Ay, digər tərəfində Günəş yer alır. Bəzən onun üzərində Dəmirdağın dayandığı qəbul edilir. Səkkiz kölgə doqquz kök kimi qeyd olunur. İnsanların ruhları bu ağacın budaqları arasında uçur. Bu ruhlar kiçik quşlara bənzəyir. Osmanlı dövlətinin banisi Osman bəyin yuxusunda gördüyü və böyüyərək bütün dünyanı əhatə edəcək ağac Uluqayınla oxşarlıq göstərir. Ağaca parça bağlayaraq dilək tutmaq da Ulukayınla əlaqəli görünür. Onun qatranı olan ilgə onu yeyənlərə böyük güc verir. Manixeizm təsiri ilə həyat ağacının əksi olan ölüm ağacı da türk mədəniyyətinə daxil olmuş, lakin geniş yayılmamışdır. Bəzən eyni kökdən olan iki ağac kimi qeyd edilir ki, bu da iki zirvəli dünya dağı ilə uyğun gəlir.^[1]

An Darxan xatunun övladları Ereke Dzerekenin onların budaqlarında oynadığına inanılır.^[2]

Çalama türk xalq inancında müqəddəs hesab edilən obyekt və ya varlığa parça bağlamaq mənasını verir. Ağaclara parça və bez bağlamaq tətbiqidir. Həyata keçirilən əmələ çalama deyilir. Ulukşqayınla inanc baxımından əlaqəlidir. Maya sözü türkcədə oğurlamaq feli ilə ifadə olunur. Bu kontekstdə müqəddəs yerə bir fikrin, diləyin mayalanması kimi qavranıla bilər. Qurbanlıq qoçlara lent bağlamaq da bu anlayışla əlaqəlidir. İslam belə yanaşmaları qəti qadağan edir. Oğurlamaq feli ilə də istifadə olunur. Oğurlamaq sözünün mənalarından biri parçanı kəsməkdir. Yal/Al anlayışı ilə də əlaqəli ola bilər.^[3]

Sərgə türk xalq mədəniyyətində və mifologiyasında müqəddəs dirəkdir. Həmçinin, Sərgəy və ya Sərgən adlanır. At bağlamaq üçün dirəkdir. Bu dirəyin qoruyucu ruhu (iyəsi) olduğuna inanılır. Ümumi sərgələrdən başqa həyətdə ucaldılan xüsusi at sərgələri vardır. Yalnız gəlinin atı Kiyi Sərfə / Gəlin sərgəninə bağlana bilər. Bundan əlavə, böyük bayramlarda ucaldılan xüsusi sergələr olur. Yer və su ruhlarının mənəvi dəstəyini almaq üçün üç və ya doqquz sərgə ucaldılır. İnək üçün ucaldılan sərgə də vardır və ona at bağlanmır. Sərgələr ağac və yal ornamentləri ilə bəzədilir. Sərgənin başına taxta at başı simvolu qoyulur. Bəzi nağıllarda yeraltı ilə Yer və göyü birləşdirən qızıl dirək ilə eyniləşdirilir. Zənginlik, nüfuz və gücün rəmzi hesab olunur. Qəhrəmanlar atlarını yer hissəsinə, Ərlik yeraltı hissəsinə, Ülgən isə göy hissəsinə bağlayır. Söz dirək sözü ilə əlaqəlidir. Yatırmaq felindən törəmişdir.^[4]