Ukrayna barokko üslubu

Ukrayna barokko üslubunun tarixi-regional xüsusiyyətləri Qərbi Avropa barokkosu və İntibah dövrünün kompozisiya həllərinin pravoslav məbəd memarlığı, qədim rus memarlığı və Ukrayna xalq ornamentikasının irsinin yaradıcı şəkildə yenidən işlənməsi ilə birləşməsindən ibarətdir. Bəzi tədqiqatçıların qeyd etdiyi kimi, Dneprin sol sahilində və Sloboda diyarında məbədlərin layihələndirilməsində xalq ağac memarlığı ənənələri pravoslav memarlığının əvvəlki ənənələrindən daha çox nəzərə alınırdı.^[8]

Ukrayna barokko memarlığının səciyyəvi xüsusiyyəti divarların parlaq rəngli fonu, əsasən mavi və ya göy rəngdə olması və stilizə edilmiş burulğanlar və naturalist şəkildə təsvir edilmiş bitkilərdən ibarət xırda ornamentlərin sıx örtüyüdür. Ornamental, səthi-manierist prinsip order elementlərinin istifadəsində də nəzərə çarpır: pilastrlar, sütunlar, frontonlar ornamentlə birlikdə divar səthinə sanki "çəkilmiş" ümumi krujeva toxumasına qarışır. Ukrayna xalq sənətinin təsiri, xüsusilə 1616-cı ildə əsası qoyulmuş Kiyev-Peçersk lavrasının mətbəəsində çap olunmuş kitabların ornamentikasından aydın görünür. Rusiya memarlığını tədqiq edənlərin Ukrayna barokkosuna qismən istehzalı və tənqidi münasibəti də məlumdur. Məsələn, İqor Qrabar Ukrayna memarlığın "sənətkarlıq-zəncəfilli" xarakterini qeyd etmişdir.^[9] Georgi Lukomski Ukrayna barokkosu ilə bağlı aforizmini söyləmişdir: belə memarlıq "bəzək tikintisində deyil, tikintinin bəzədilməsindədir". O, bu cür binaları "oyulmuş çərçivələr" və "rənglənmiş zəncəfillər" adlandırmışdır.^[10]

Dövlət-monastır sifarişi ilə yox, "bütün cəmiyyət" tərəfindən inşa edilən kilsələr daha çox kazak ağac memarlığı nümunələrinə əsaslanırdı. Ukrayna barokkosuna xas olan kilsə planı — künclərdə bölmələri olan xaç forması və mərkəzi həcmin dinamik kompozisiyası (məsələn, Starıy Ropsk kəndində yerləşən Tanrının Anası Doğum kilsəsi) məhz bu memarlıqdan götürülmüşdür. Daş kilsələrin inşaatçıları kənd yerlərindəki üç və ya beş taxta kilsələri örnək alırdılar. Bu kilsələrin taxta hissələri adətən səkkizbucaqlı olurdu.^[11]

Üç taxta kilsələrdə səkkizbucaqlılar ümumiyyətlə şərq-qərb oxu boyunca bir sıra şəklində düzülürdü (məsələn, Qluxovda yerləşən Nikolay kilsəsi, 1693-cü il). Beş taxta kilsələrdə isə səkkizbucaqlılar xaç şəklində yerləşdirilir, künclərdəki kameralar bəzən çox inkişaf etmiş olur və kilsənin əsas həcminin üçdə iki hündürlüyünə çata bilirdi (Çerniqovda yerləşən Yekaterina kilsəsi, Novqorod-Severskidə yerləşən Uspenski kafedralı). Nadir hallarda üç və ya beş deyil, yeddi (Poltavada yerləşən Xaçın ucaldılması kafedralı, 1699–1709; Starodubda yerləşən Xilaskar kilsəsi) və hətta doqquz günbəzli kilsələrə rast gəlinirdi (Novomoskovskda yerləşən doqquz günbəzli Üçlük kafedralı, 1775–1780; Staroçerkasskda yerləşən Ordu Dirilmə kafedralı).^[12]

Hər bir taxta hissə səkkizbucaqlı baraban üzərində günbəzlə tamamlanır. Ukrayna barokko kilsələri üçün xarakterik olan armudvari formalı günbəzlər kiçik başlıqlarla bitir. Ukraynalı memarların sevimli üsulu "zalomlar"dır, yəni kilsənin bir-birinin üstünə qoyulmuş bir neçə pilləli yerdən ibarət tamamlanması. Bu halda onların hər biri əvvəlki pillənin tağını kəsirdi. Geniş səkkizbucaqlıdan kiçiyə keçid kəsilmiş piramida şəklində tağ konstruksiyası və hamar konturlu dam örtüyü ilə həll edilirdi.^[12]

Ukrayna barokkosunun ən məhsuldar dövrü İvan Samoyloviç, İvan Mazepa, İvan Skoropadski və Həvari Daniilin getmanlıq dövrləri ilə bağlıdır. Bu dövrün aşağı sərhəddi Nijində yerləşən Nikolay kafedralının tikintisi (1668–1670), yuxarı sərhəddi isə həvari tərəfindən Veliki-Soroçintsıda yerləşən Xilaskar kilsəsinin inşa edilməsi (1733) ilə müəyyən edilir. Adı çəkilən bütün getmanlar kilsələrin tikintisini təkcə sözlə yox, həm də maliyyə dəstəyi ilə təşviq etmişlər. Ən çox kilsə Böyük Pyotrun hakimiyyəti dövründə, getmanın səlahiyyətlərinin geniş olduğu vaxtda inşa edilmişdir. İvan Mazepanın getmanlığı Dnepr sahillərində memarlığın çiçəklənməsi ilə yadda qalmışdır. Bu, ukraynalı sənətşünaslara bu gün kazak və ya ukraynalı barokkodan çox "Mazepa barokkosu" haqqında danışmağa imkan vermişdir.^[13][14]

Sloboda Ukraynasının kilsələri özünəməxsusluqla seçilir. İzyumda yerləşən Xilasedici-özünəçevrilmə kafedralı (1682) beş qülləli quruluşu ilə kazak polk kafedralı tipinə aiddir, eyni zamanda onun tağları doğranmış taxta konstruksiyaları xatırladır. Xarkovda yerləşən Pokrov kilsəsinin (1689) xüsusiyyəti yerli üç dirəkli çoxzalomlu kilsə ənənəsində sıx şəkildə yan-yana yerləşdirilmiş üç günbəzli quruluşdur. Eyni dekorativ sxem Müqəddəs Dağ monastırının Nikolay kilsəsinin (təxminən 1684-cü il) tikintisində də tətbiq edilmişdir. Ümumilikdə hesab edilir ki, bu üç abidə eyni ustalar dəstəsi tərəfindən lokal ağac memarlığının güclü təsiri altında və bəlkə də İvan Zarudnının rəhbərliyi ilə inşa edilmişdir.^[15]

Xmelnitski üsyanından sonra Reç Pospolitanın tərkibində qalan Sağsahil Ukrayna öz memarlıq ənənələri çərçivəsində inkişaf etməyə davam etdi. Burada sifarişçilər, yəni varlı maqnatlar, uniat və katolik kilsəsi zövqləri müəyyənləşdirirdi. Buna görə də xalq ağac memarlığının daş memarlığa təsiri burada çox dolayı yolla özünü göstərirdi. Eyni vəziyyət Belarusiyaya da aiddir. XVIII əsrdə burada "sarmat üslubu"nun sərt, dekorsuz səthləri Vilen barokkosu ilə əvəzləndi. Vilen barokkosu Ukrayna barokkosu ilə müqayisədə daha mürəkkəb, şaquli istiqamətlənmiş siluet və incə dekorasiya ilə fərqlənirdi.^[16]

Ukrayna barokkosu Moskva barokkosunun formalaşmasına əhəmiyyətli təsir göstərmişdir. Bu üslubun bir çox ustaları Levoberej bölgəsindən idi. Ukrayna memarlığından olan memarlıq nümunələri Kiyev-Mogilyansk Akademiyasında təhsil almış kilsə ierarxları tərəfindən dəstəklənirdi. XVII əsrin sonlarında Rusiya dövlətində Ukraynadan sonra səkkizbucaqlı formada kilsələr (səkkizbucaqlı dördbucaqlı üzərində) yayılmağa başladı. Bəzən üç həcmin bir sıra şəklində düzüldüyü strukturlar (İzmaylovoda yerləşən Şahzadə İoasaf kilsəsi) inşa edilirdi.^[16]

Donskoy monastırındakı Yeni kafedralın günbəzləri Ukrayna ənənəsinə uyğun olaraq ciddi şəkildə dünyanın dörd istiqamətinə yönəldilmişdir. Uzkoyedakı Kazan kilsəsi Ukrayna kilsələri kimi dördyarpaqlı beşqülləli quruluşa malikdir. Volından olan Fyodor Dubjanski çarın ruhani rəhbəri olduqdan sonra Peterburq yaxınlığındakı Kerstovo malikanəsində doğma kəndindəki beşgünbəzli taxta kilsənin dəqiq surətini inşa etdirmişdir. Sibir yepiskop kafedralarını Ukraynadan olan şəxslər tuturdu. Bu, "Sibir barokkosu" ustalarının Moskva nümunələri qədər Ukrayna nümunələrinə də istinad etməsini izah edir.^[16]

Eyni zamanda, Ukrayna memarlığının Rusiyaya təsiri təktərəfli deyildi. Rus naxışçılıq dekorativ sistemi Putivl yaxınlığında yerləşən Molçenski monastırı kimi Ukrayna abidələrində öz əksini tapmışdır. Kiyevdəki Hərbi-Nikolay kafedralının tikintisinə Moskva memarı Osip Startsev rəhbərlik etmiş, Ukrayna barokkosunun ən xarakterik kilsələrindən biri olan Peçersk monastırının Bütünmüqəddəslər kilsəsini isə Moskvanın "daş binalar rəssamı" Dmitri Aksamitov inşa etmişdir. XVIII əsrin ortalarında Ukraynada Yelizaveta barokkosunun nümayəndələri — Moskva memarları İvan Miçurin (Rastrellinin layihələri əsasında Andrey kilsəsinin tikintisi) və Dmitri Uxtomski (Axtırkadakı Pokrov soboru) fəal işləmişlər.^[16]

• Барокко и народный стиль в каменной сакральной архитектуре Слобожанщины
• ЛукомскийГ. К. Украинское барокко.— СПб., 1911.
• ЦапенкоМ. П. Архитектура Левобережной Украины XVII–XVIIIвеков.— М.: Стройиздат, 1967.— 235 c.
• Микола Кияниця. Українське бароко як явище світової культури // Образотворче мистецтво. −1990.— № 4.
• ВласовВ. Г. Украинское барокко // Власов В. Г.Новый энциклопедический словарь изобразительного искусства. В 10 т.— СПб.: Азбука-Классика.— Т. IХ, 2008.— С. 714–716.
• Таирова-Яковлева Т. Г. Мазепинское барокко (PDF) // Иван Мазепа и Российская империя. История «предательства». М.—СПб.: Центрполиграф; Русская тройка. 2011. 220—252. 2024-08-20 tarixində arxivləşdirilib (PDF).
• Митрофан (Божко), иерод. Могилянское возрождение и казацкое барокко (мысли вслух) // Академический Летописец.— 2015.— № 2.— С. 12–15.

• Украинское барокко
• Казачество как явление истории и культуры
• Феномен украинского барокко
• Грани украинского барокко: Восток и Запад (на материале архитектуры)
• Национальный Художественный Музей Украины
• Барокко в Энциклопедии Украины (англ.)