Ukrayna İntibahı — Ukrayna ərazisində mədəni-fəlsəfi dirçəliş hərəkatı.
XV–XVI əsrlərdə İntibah mədəni hərəkatı slavyan dünyasını, xüsusilə orta əsrlərdə formalaşmış mədəni-ideoloji birlik kimi katolik Avropasına aid olan ölkələri əhatə edirdi. Bu ölkələrdən biri olan Polşanın tərkibində Ukrayna da yer alırdı, lakin Ukrayna digər şərqi və cənubi slavyan ölkələri ilə birlikdə pravoslav Bizans mədəni birliyinə mənsub idi. XVI əsrin ikinci yarısında Polşa-katolik ekspansiyası səbəbindən İntibah təsirləri Ukraynada yad və düşmən mədəniyyətin təsirləri kimi qəbul edilirdi və pravoslav mədəniyyətini məhv etmək kimi görülürdü. Buna görə İntibahın tərkib hissələri Ukraynada yalnız ayrı-ayrı hallarda özünü göstərirdi, lakin bu elementlər mənəvi və mədəni həyatın tədricən yenidən qurulması prosesinin başlanğıcını qoymuşdur. Bu proses daha sonra, XVII–XVIII əsrlərdə tamamlanmışdır. İntibah ideologiyası (humanizm) və onun Avropa mədəniyyətinin müxtəlif sahələrində təcəssüm olunan praktiki nailiyyətləri Ukraynaya Son İntibah mərhələsində, Avropada barokko mədəniyyətinin artıq kök saldığı dövrdə nüfuz etməyə başladı. Humanizm ideyalarını Ukraynaya Qərbi Avropa universitetlərində təhsil aldıqdan sonra vətənə qayıdan təhsilli ukraynalılar gətirir və yayırdılar. Ukraynalı humanistlərin bir hissəsi, xüsusilə ilkin dövrlərdə, "latın[" dünyası ərazisində fəaliyyət göstərirdi. Bunlara Yuri Droqobiç, Pavlo Rusin, Stanislav Orixovski, M. Juravetski, Sebastian Klyonoviç və başqaları daxildir. Məsələn, Yuri Droqobiç İtaliyada təhsil alaraq tibb və fəlsəfə doktoru olmuş, Krakov Universitetində professor vəzifəsində çalışmış və latın dilində astronomiya və astrologiya traktatları yazmışdır.[1]
XVI əsrin ikinci yarısında və XVII əsrin əvvəllərində Ukraynada Şimali İntibah variantına xas olan ideoloji elementlər özünü göstərdi. Bu elementlər Almaniya, Çexiya və s. ölkələrdə formalaşmış və Reformasiya ilə birləşmişdi. Ukraynada insanın milli özünüdərkinə, vətənpərvərliyə və cəmiyyətə xidmətə yönəlmiş ideyalar aktuallaşdı. Bu ideyalar ən bariz şəkildə pravoslav qardaşlıqlarının fəaliyyətində özünü göstərdi. Polşa-katolik təzyiqlərinə qarşı durmaq üçün ukraynalı pravoslav xadimlər həm yunan-bizans mədəniyyətinin, həm də Kiyev Rus dövlətinin mədəni nailiyyətlərini dərindən öyrənməyə və mənimsəməyə başladılar. Bununla yanaşı, Roma antik irsi də rədd edilmirdi. Humanist ali təhsilin metodik nailiyyətləri də istifadə olunurdu. Beləliklə, Ukraynada yeni "slavyan-yunan-latın" təhsil növü formalaşdı. Yeni məktəblər pravoslav qardaşlıqlarında (məsələn, Lvov qardaşlığı, Lutsk qardaşlığı, Kiyev (Boqoyavlenski) qardaşlığı və s.) və Ostroqda yaradıldı. Bu proses Kiyev qardaşlıq məktəbi əsasında qurulan Kiyev-Mogilyansk Kollegiyasında tamamlandı. Protestant, katolik (yezuit) və uniat məktəbləri də humanist təhsil sisteminə əsaslanaraq ortaya çıxdı. Bu məktəblər Ukraynada təhsil sisteminin yenidən qurulmasına kömək etdi və pravoslavlar üçün də təhsilli kadrlar hazırladı. Məsələn, o dövrün bir çox ukraynalı mədəniyyət xadimləri "latın" Zamoy Akademiyasını bitirmişdi. Müxtəlif konfessiyalara mənsub təhsil müəssisələrində təhsil sistemi antik irsin elementlərinin öyrənilməsinə və orta əsrlər və İntibah dövrlərində Qərbi Avropa universitetlərində işlənmiş metodlara əsaslanırdı. Xüsusilə, İntibah eruditləri tərəfindən yaradılmış filoloji metodlar, o cümlədən "qədimlərə təqlid" metodu mənimsənilirdi.[1]
XVI əsrdə yeni sənət formaları (dekorativ oyma, heykəltəraşlıq, qrafika və s.) yayıldı, dünyəvi instrumental musiqi təkmilləşdi, İntibah elementləri kilsə nəğmələrinə (xor polifoniyası və s.) daxil oldu. İntibah dövrünün bədii üsulları Ukrayna sənətində yerli qədim ənənələrlə birləşərək yaradıcı şəkildə yenidən işləndi. Tədricən sənətin bütün sahələrinə dünyəvi prinsiplər nüfuz etdi.[1]
İntibah təsiri olaraq Ukraynada dünyəvi kitab çapı ortaya çıxdı. Yeni təhsil müəssisələrinin əksəriyyətində mətbəələr fəaliyyət göstərirdi. Məsələn, Ostroq Akademiyasında rus və ukraynalı ilk çapçı İvan Fyodorov çalışırdı. O, Müqəddəs Yazı kitablarından əlavə, Ukraynada ilkin təhsilin təşkilinə kömək edən ilk qədim ukraynalı qrammatikalar — Lvov "Bukvar"ı və "Azbuka"sını çap etdi. XVI–XVII əsrlərin sonunda İntibah xarakterli yeni ədəbiyyat formalaşdı və yeni janrlar (geraldik poeziya, polemik və publisistik ədəbiyyat, bioqrafiyalar, məktublar, nitqlər, dialoqlar, pamfletlər və s.) ortaya çıxdı. Polemik ədəbiyyat xüsusi inkişaf etdi. Bu ədəbiyyatın müəllifləri öz konfessiyalarını müdafiə etmək üçün həm antik klassiklərin əsərlərindən, həm də müasir Qərbi Avropa humanistlərinin yazılarından istifadə edirdilər. Bəzən pravoslavlıq tərəfdarları (İvan Vışenski, Yosif Knyaginetski və b.) ilə İntibah cərəyanının nümayəndələri (Yuri Roqatinets, Kirill-Trankvillion Stavrovetski və b.) arasında polemikalar baş verirdi.[1]
XVI əsrin ikinci yarısında kilsə slavyan dilini xalqın canlı ümumi dilinə yaxınlaşdırmaq üçün ilk cəhdlər (məsələn, Peresopnitsa İncili, 1556–1561) baş verdi. Bu, İntibah və Reformasiya ideyalarının ruhuna uyğun idi. İntibah dövrünün filoloqları kimi ukraynalı alimlər (Lavrenti Zizani, Meleti Smotritski, Pamva Berında) o dövrün linqvistik nəzəriyyələrinə uyğun olaraq kilsə slavyan dilinin qrammatikasını və leksikonunu normallaşdırdılar.[1]
Fəlsəfədə son antik dövrdən olan neoplatonizm və stoisizm cərəyanları yayıldı, XIV–XV əsrlərdəki Bizans filosof-humanistlərinin əsərləri mənimsənildi. İntibah modasına uyğun olaraq Ukraynada astrologiya və astronomiyaya maraq artdı. Bəzi ukraynalı kitab yazıçılar (Gerasim Smotritski, Meleti Smotritski, Andrey Filipoviç və b.) bu sahələrdə traktatlar yazdılar.[1]
Yeni tendensiyalar ən erkən və ən parlaq şəkildə memarlıqda özünü göstərdi və bu, ümumi bədii mədəniyyət üçün müəyyənedici oldu. Bu tendensiyalar əsasən Avropadan gəlmiş inşaatçıların fəaliyyəti ilə bağlı idi. Onlar Ukrayna torpaqlarının memarlığına gec İntibah tikintisinin, əsasən Şimali İtaliya variantının bariz xüsusiyyətlərini gətirdilər. İntibah üslubu Qaliçina və Volında bir çox tikilidə özünü göstərdi, o cümlədən müdafiə (Berejanı qalası, 1554; Starı Sel qalası, XVI–XVII əsrlər ortaları; Ostroqda yerləşən Dairəvi qüllə, XVII əsrin əvvəlləri; Zbaraj qalası, 1631, memar V. Skamotsi; Pidqirtsi qalası, 1635–1640, memar del Akva və s.), dini və mülki tikililərdə (Jovkvada yerləşən kafedral, 1604–1609, memar, ehtimal ki, P. Şçaslıvı; K. Kornyaktın qüllə-evi, 1580, memar P. Barbon; "Qara daş ev" adlanan bina, XVI əsrin sonu, memar P. Krasovski; Lvov qardaşlığı binalar ansamblı, XVI–XVII əsrlər, memarlar Rimlyanin, A. Prıxılni, V. Kupinos, Barbon; Lvovda Bazar meydanı ansambli və digər tikililər). Bu tikililərdə order sistemi, fasadların arxitektonikası, dekorativ elementlər və formalar yerli qədim ənənələrə uyğun inşa edilmiş ümumi kompozisiya ilə ustalıqla birləşdirilmişdir. XVII əsrin əvvəllərində Ukrayna torpaqlarında yeni şəhərsalma prinsipləri tətbiq olunmağa başladı (Şarqorod, Jovkva, Brodlar, Bar və s.). İntibahın ayrı-ayrı xüsusiyyətlərinin təsiri Ukrayna rəssamlığında, qrafikasında və dekorativ-tətbiqi sənətdə (xalçalarda, metal və ağac məmulatlarında) da nəzərə çarpır. Rəssamlıqda real həyatın təsvirinə maraq artdı; portret janrı ortaya çıxdı, dini süjetlərə gündəlik həyat və mənzərə elementləri daxil edildi (rəssamlar F. Senkoviç, M. Moroxovski, V. Stefanoviç, İ. Rutkoviçin əsərləri).[1]
- "Українське відродження": періодизація та регіоналістика. Реферат// Освіта, Процитовано 27 серпня 2022 року
- Початок національного відродження// Дистанційна підтримка освіти школярів, Процитовано 27 серпня 2022 року
- Відродження 20-х років// Історія, Процитовано 27 серпня 2022 року