Uşaq əməyi haqqında qanun — yetkinlik yaşına çatmayanların əməyi ilə bağlı məhdudiyyətlər və qaydalar müəyyən edən qanunlar.
Uşaq əməyindən istifadənin genişlənməsi xüsusilə Sənaye inqilabı dövründə artdı. Bunun əsas səbəbləri uşaqların dar və təhlükəli məkanlara daha asan daxil ola bilməsi və işəgötürənlərin uşaqlara daha aşağı əməkhaqqı ödəməsi idi. 1839-cu ildə Prussiya fabriklərdə uşaq əməyini məhdudlaşdıran və uşaqların işləyə biləcəyi saatların sayını müəyyən edən ilk qanunu qəbul edən ölkə oldu,[1] baxmayaraq ki, ABŞ-ın Massaçusets ştatında ilk uşaq əməyinə dair qanun 1836-cı ildə qəbul edilmişdi.[2] 1890-cı ilə qədər Avropanın demək olar ki, bütün ölkələrində uşaq əməyini məhdudlaşdıran qanunlar mövcud idi.
Beynəlxalq Əmək Təşkilatı (BƏT) qlobal minimum əmək standartlarının müəyyənləşdirilməsi üzərində işləyir. BMT isə 2021-ci ili “Uşaq Əməyinin Ləğvi üzrə Beynəlxalq İl” elan etmişdir.
Uşaq əməyinin tarixi bəşər sivilizasiyasının ən qədim dövrlərinə gedib çıxır. Köçəri tayfalarda uşaqlardan giləmeyvə toplama və kiçik təsərrüfat işlərində istifadə olunurdu. İnsanlar məskunlaşmağa başladıqdan sonra uşaqlar ailə təsərrüfatında çalışırdılar; bu ənənə günümüzə qədər müəyyən formada davam edir.[3]
Sənaye inqilabı ilə uşaq əməyinin miqyası kəskin şəkildə artdı. Uşaqları dar şaxtalara girmək, pambıq maşınlarının arxasındakı mexanizmləri təmizləmək, bacaların içini təmizləmək kimi təhlükəli işlərdə istifadə edirdilər. Bu işlər çox zaman ağır xəsarətlərlə, hətta ölüm hallarına səbəb olurdu.
Böyük Britaniya 1833-cü ildə ilk fabrik aktını qəbul etdi.[4]
1839-cu ildə Prussiya fabriklərdə uşaq əməyini məhdudlaşdıran ilk qanunvericilik aktını qəbul etdi.[5] Bu qanunlar qısa müddətdə digər Avropa ölkələrində də yayılmağa başladı. 1839-cu ildə Britaniya növbəti Fabrik Aktını qəbul etdi, 1841-ci ildə isə Fransa öz ilk uşaq əməyinə dair qanunlarını təsdiqlədi.[6]
ABŞ-da ayrı-ayrı ştatlar Massaçusetsdən başlayaraq 1844-cü ildən etibarən uşaq əməyini tənzimləsələr də, federal səviyyədə ilk ciddi addım yalnız 1938-ci ildə qəbul edilən “Ədalətli Əmək Standartları Aktı” oldu.[7] Bu qanun minimum əməkhaqqını, iş saatlarını və uşaqların təhlükəli sahələrdə işləməsinə dair məhdudiyyətləri müəyyən etdi. 1941-ci ildə ABŞ Ali Məhkəməsi həmin qanunun konstitusiyaya uyğun olduğunu təsdiq etdi.[8]
I Dünya müharibəsi ərəfəsində və sonrasında uşaq əməyinə dair beynəlxalq hüquqi çərçivə formalaşmağa başladı. Beynəlxalq Əmək Təşkilatı (BƏT) və UNICEF[9] Versal müqaviləsindən sonra yaradıldı və məqsədləri arasında uşaq əməyinin məhdudlaşdırılması və təhlükəsiz iş şəraitinin təmin edilməsi dayanırdı.
XX əsrin sonlarında və XXI əsrin əvvəlində Asiya, Sakit okean regionu və Afrika ölkələrinin əksəriyyətində uşaq əməyinin məhdudlaşdırılması üzrə qanunvericilik gücləndirildi.[10]
BƏT-in hazırda 23 əsas əmək konvensiyası mövcuddur. Onlar minimum yaş həddi, icbari əməyin qadağan olunması, təhlükəsiz iş şəraiti, gecə işi, analığın mühafizəsi və digər əmək hüquqlarını tənzimləyir. Uşaq əməyinə dair ən mühüm konvensiyalar bunlardır:
- Minimum Yaş Konvensiyası (1973) — 18 yaşdan aşağı şəxslərin sağlamlıq və təhlükəsizlik baxımından riskli işlərdə çalışmasını qadağan edir.[11]
- Uşaq Əməyinin Ən Pis Formalarının Qadağası Konvensiyası (1999) — 18 yaşadək şəxslərin qulluqçuluq, seksual istismar, narkotik alveri və digər ağır istismarlarda iştirakını tam qadağan edir[12]
- Gənclərin Tibbi Müayinəsi Konvensiyaları — 18 yaşadək şəxslərin sənaye və yeraltı işlərə başlamazdan əvvəl tibbi nəzarətdən keçməsini tələb edir.[13][14]
- Gənclərin Gecə İşləri Konvensiyası — 14–18 yaş arasında şəxslərə gündə ən azı 12–14 saat istirahət verilməsini və gecə saatlarında işləməməsini tələb edir.[15]
1919-cu ildən bəri BƏT-ə 186 ölkə üzv olub və bu konvensiyaların minimum tələblərini yerinə yetirməyi öhdəsinə götürüb.
2008–2012-ci illər arasında uşaq əməkçilərin sayı 78 milyon azalmışdır.[16] Buna baxmayaraq, hazırda təxminən 168 milyon 5–17 yaşlı uşaq işləməyə davam edir. Ən yüksək göstərici Afrika ölkələrinə aiddir. Qanunsuz uşaq əməyinin ən çox rast gəlindiyi sahələr kakao istehsalı və mədənçilikdir.
1919-cu ildə yaradılan BƏT əmək hüquqlarının müdafiəsi, təhlükəsiz iş şəraitinin yaradılması və uşaq əməyinin aradan qaldırılması sahəsində aparıcı beynəlxalq qurumdur.[17]
1992-ci ildə yaradılan IPEC uşaqları işdən uzaqlaşdırmaq, təhsilə yönəltmək və valideynlərin iqtisadi vəziyyətini yaxşılaşdırmaq üçün proqramlar həyata keçirir.[18]
UNICEF uşaqların təhsili, təhlükəsizliyi və rifahının təmin olunması istiqamətində qlobal proqramlar icra edir və uşaq əməyinə qarşı fəaliyyət göstərir.[19]
Qeyri-kommersiya təşkilatı olaraq təhsil və monitorinq vasitəsilə uşaq əməyinin azaldılması üçün çalışır.[20] 1989-cu ildə yaradılıb və "Stop Child Labor" kampaniyası çərçivəsində uşaqların rifahını və təhsilini müdafiə edir.[21][22]
- ↑ O'Sullivan, Michael E. "Review of Kastner, Dieter, im Rheinland: Entstehung und Wirkung des ersten preußischen Gesetzes gegen die Arbeit von Kindern in Fabriken von 1839". H-Net. 1 yanvar 2006. İstifadə tarixi: 14 noyabr 2015.
- ↑ "What is child labour?". International Labor Organization.
- ↑ "Findings on the Worst Forms of Child Labor – Sub-Saharan Africa". U.S. Department of Labor. 19 iyun 2019 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 13 dekabr 2015.
- ↑ "The 1833 Factory Act - UK Parliament".
- ↑ "The History Place – Child Labor in America: About Photographer Lewis Hine". www.historyplace.com. İstifadə tarixi: 14 noyabr 2015.
- ↑ Hindman, Hugh. The World of Child Labor: An Historical and Regional Survey. Routledge. 18 dekabr 2014. ISBN 9781317453864.
- ↑ "Timeline". (#cite_web_url)
- ↑ "Child Labor in America". (#cite_web_url)
- ↑ "Findings on the Worst Forms of Child Labor – Asia & the Pacific". U.S. Department of Labor. 2 yanvar 2016 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 13 dekabr 2015.
- ↑ "Child Labor". teacher.scholastic.com. 1 mart 2016 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 14 noyabr 2015.
- ↑ "Convention C138 – Minimum Age Convention, 1973 (No. 138)". International Labour Organization. İstifadə tarixi: 30 oktyabr 2015.
- ↑ "Convention C182 – Worst Forms of Child Labour Convention, 1999 (No. 182)". International Labour Organization. İstifadə tarixi: 30 oktyabr 2015.
- ↑ "Convention C077 – Medical Examination of Young Persons (Industry) Convention, 1946 (No. 77)". International Labour Organization. İstifadə tarixi: 30 oktyabr 2015.
- ↑ "Convention C124 – Medical Examination of Young Persons (Underground Work) Convention, 1965 (No. 124)". International Labour Organization. İstifadə tarixi: 30 oktyabr 2015.
- ↑ "Convention C079 – Night Work of Young Persons (Non-Industrial Occupations) Convention, 1946 (No. 79)". International Labour Organization. İstifadə tarixi: 30 oktyabr 2015.
- ↑ International Programme on the Elimination of Child Labour. Making Progress Against Child Labour: Global Estimates 200-2012. Geneva: International Labour Organization. 2013. ISBN 978-92-2-127182-6.
- ↑ "10 Principles of fair trade". World Fair Trade Organization. oktyabr 2013. 25 noyabr 2015 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 14 noyabr 2015.
- ↑ "About the ILO". International Labour Organization. İstifadə tarixi: 11 noyabr 2015.
- ↑ "Origins and history". International Labour Organization. İstifadə tarixi: 11 noyabr 2015.
- ↑ "About IIECL". (#cite_web_url)
- ↑ "About the International Programme on the Elimination of Child Labour (IPEC) (IPEC)". International Labour Organization. İstifadə tarixi: 12 noyabr 2015.
- ↑ "About IIECL – International Initiative to End Child Labor". endchildlabor.org. 25 noyabr 2015 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 12 noyabr 2015.