Transilvaniya knyazlığı (1711–1867) — Habsburqlar imperiyası tərkibində yarım-müstəqil inzibati-siyasi vahid.[1][2] 1711-ci ildən sonra Avstriya tərəfindən tam nəzarətə götürülən knyazlıq,[3][4] 1867-ci ildə Avstriya-Macarıstan ikili monarxiyası yaradıldıqdan sonra Macarıstan krallığına birləşdirilmişdir. Transilvaniya knyazlığı XVI əsrdə Osmanlı imperiyasının təsiri altında Macarıstan Krallığının parçalanmasından sonra yaranmışdı.[5][6] 1691-ci ildə Habsburq monarxiyası knyazlıq üzərində formal nəzarəti bərqərar etsə də, bu nəzarət 1711-ci ildə II Ferens Rakoçi rəhbərliyi ilə baş vermiş uğursuz anti-Habsburq üsyanından sonra güclənmişdir. Üsyanın yatırılmasından sonra Transilvaniya Habsburqların tərkib hissəsinə çevrildi və muxtariyyəti məhdudlaşdırıldı.[7]
| Tarixi dövlət | |||||
| Transilvaniya knyazlığı | |||||
|---|---|---|---|---|---|
| alm. Großfürstentum Siebenbürgen mac. Erdélyi Nagyfejedelemség rum. Marele Principat al Transilvaniei | |||||
|
|||||
|
|
|||||
| Din | |||||
1711-ci ildən etibarən knyazlıq faktiki olaraq Avstriya tərəfindən idarə olunurdu.[8] Rəsmi olaraq Transilvaniya knyazlığı statusunu saxlayırdı, lakin knyaz vəzifəsi Habsburq hökmdarları tərəfindən təyin edilən general-qubernatorlara həvalə olunurdu.[9] Bu dövrdə yerli aristokratiyanın rolu zəifləyir, mərkəzləşdirilmiş idarəetmə sistemi qurulurdu.[10]
Transilvaniya knyazlığı XVI əsrdə Osmanlı imperiyasının Macarıstan ərazisini işğal etməsindən sonra formalaşmış, nominal olaraq Osmanlı asılılığında olsa da, daxili muxtariyyətə malik idi. XVII əsr boyunca Transilvaniya müstəqil siyasət yürüdərək Osmanlılar və Habsburqlar arasında tarazlıq yaratmağa çalışmışdır.[11] Lakin 1699-cu il Karlovitsa müqaviləsindən sonra Osmanlıların Mərkəzi Avropadan çəkilməsi ilə Transilvaniya faktiki olaraq Habsburq monarxiyasının nəzarətinə keçmişdir. 1703–1711-ci illərdə Macar zadəganı II Ferens Rakoçi Habsburq hökmranlığına qarşı genişmiqyaslı üsyana başçılıq etmişdir. Bu üsyanda Transilvaniya knyazlığının da əhalisi fəal iştirak etdi.[12] Rakoçi 1704-cü ildə Transilvaniya tərəfindən knyaz elan olunsa da, üsyan 1711-ci ildə Satmar (Szatmár) müqaviləsi ilə məğlubiyyətlə nəticələndi. Müqavilədən sonra Habsburqlar knyazlıq üzərində daha birbaşa idarəetmə sistemi qurmağa başladılar. Rəsmi olaraq knyazlıq statusu saxlanılsa da, artıq knyazlar yerli deyil, Vyanada taxtda olan imperatorlar tərəfindən təyin edilirdi. Həqiqi hakimiyyət Habsburq general-qubernatorlarının əlində cəmləşdi.[13]
XVIII əsr boyunca Transilvaniya Habsburq imperiyasının ayrılmaz hissəsinə çevrildi. İmperiya daxilində mərkəzləşdirmə siyasəti gücləndirildi. Bu dövrdə Mariya Tereza (1740–1780) və II İosif (1780–1790) tərəfindən həyata keçirilən islahatlar bölgədə inzibati və sosial dəyişikliklərə səbəb olmuşdur.[14] Feodal yükümlülükləri azaldıldı, kəndlilərin hüquqları qismən genişləndirildi. Eyni zamanda, alman dili idarəçilikdə və təhsildə üstünlük qazandı. II İosif dini tolerantlığı təşviq edən 1781-ci il Tolerantlıq Patentini tətbiq etmişdir. Bu patent pravoslav, protestant və digər qeyri-katolik icmaların hüquqlarını nisbətən genişləndirdi.[15] Lakin bu islahatlar həm yerli zadəganlar, həm də kəndlilər arasında müxtəlif narazılıqlara səbəb oldu və bəzi hallarda müqavimətlə qarşılandı.
XIX əsrin əvvəllərində Avropada yayılan milliyyətçilik ideyaları Transilvaniyada da əks-səda doğurdu. Bölgədə yaşayan üç əsas etnik qrup — macarlar, rumınlar və sakslar — öz milli kimliklərini və siyasi haqlarını müdafiə etməyə başladılar. Rumın əhalisi, sayca üstün olmasına baxmayaraq, siyasi hüquqlardan kənar saxlanılırdı. Onlar əsasən kəndli təbəqəsini təşkil edirdilər və yalnız pravoslav dininə mənsub olduqları üçün siyasi sistemdə təmsil olunmurdular. Buna qarşı olaraq rumın ziyalıları və ruhaniləri Transilvaniyada rumınların tanınması və hüquqlarının bərabərləşdirilməsi üçün fəaliyyətə başladılar. Macarlar isə Transilvaniyanın Macarıstan krallığı ilə birləşdirilməsini tələb edirdilər, vahid macar dövləti ideyasını irəli sürürdülər. Sakslar isə alman mədəniyyətini və muxtariyyətlərini qorumağa çalışırdılar.[16]
Avropada 1848-ci ildə baş qaldıran inqilabi hərəkatlar Transilvaniyada da başladı. Macarlar Layoş Koşutun rəhbərliyi ilə Avstriyaya qarşı inqilab başladaraq Transilvaniyanı Macarıstana birləşdirdilər. Lakin bu addım bölgədə yaşayan rumınlar və sakslar tərəfindən müqavimətlə qarşılandı.[17] Rumınlar Avstriya tərəfini dəstəkləyərək Macar inqilabına qarşı döyüşdülər. Bu dövrdə ciddi qarşıdurmalar və zorakılıqlar baş vermişdir. Avstriya ordusu rus qoşunlarının köməyi ilə Macar inqilabını yatırmışdır və bölgədə müvəqqəti olaraq hərbi rejim qurmuşdur. 1850–1860-cı illər arasında Transilvaniya birbaşa Avstriyanın hərbi administrasiyası altında idi. 1867-ci ildə Avstriya imperiyası daxili siyasi təzyiqlər nəticəsində Avstriya-Macarıstan ikili monarxiyasını yaratmışdır. Bu kompromis nəticəsində Macarıstan krallığı geniş muxtariyyət əldə etmişdir və Transilvaniya da Macarıstanın tərkibinə qatılmışdır. Beləliklə, Transilvaniya knyazlığı rəsmi olaraq ləğv edildi. Macarlar bölgədə mərkəzi hökumətin siyasətlərini tətbiq etməyə başladılar. Rumın əhali isə bu birləşməni “asimilyasiya” təhlükəsi kimi qəbul etmişdir və etirazlarını davam etdirmişdir.[18]
- Transilvaniya
- Transilvaniya hökmdarlarının siyahısı
- Transilvaniya saksları
- Unio Trium Nationum, Transilvaniyada üç təbəqə (macar zadəganları, saks patrisiatı və azad sekellər) arasında bağlanmış və XIX əsrə qədər qüvvədə olmuş pakt
- ↑ "Unió Erdéllyel". Múlt-Kor. 29 May 2003.
- ↑ "unió Erdélylyel". Magyar Katolikus Lexikon.
- ↑ Trócsányi, Zsolt, Transylvania in the Habsburg Empire, Akadémiai Kiadó, 2002, İstifadə tarixi: 10 March 2016
- ↑ Trócsányi, Zsolt, From the Enlightenment to Reaction Under Emperor Francis (1771–1830): The Diet of 1790–91;The 'Supplex Libellus Valachorum', Akadémiai Kiadó, 2002, İstifadə tarixi: 10 March 2016
- ↑ Penny Cyclopaedia of the Society for the Diffusion of Useful Knowledge. C. Knight. 1843. 162–.
- ↑ Francis Lieber; Edward Wigglesworth. Encyclopædia Americana: A Popular Dictionary of Arts, Sciences, Literature, History, Politics, and Biography, Brought Down to the Present Time; Including a Copious Collection of Original Articles in American Biography; on the Basis of the Seventh Edition of the German Conversations-Lexicon. Desilver, Thomas, & Company. 1836. 320–.
- ↑ Lucy Mallows; Rudolf Abraham. Transylvania. Bradt Travel Guides. 26 November 2012. 22–. ISBN 978-1-84162-419-8.
- ↑ Michael Hochedlinger. Austria's Wars of Emergence: War, State and Society in the Habsburg Monarchy, 1683–1797. Pearson Education. 2003. səh. 227. ISBN 9780582290846.
- ↑ Austrian Constitution of 4 March 1849. (Section I, Art. I and Section IX., Art. LXXIV)
- ↑ Laszlo Péter, Hungary's Long Nineteenth Century: Constitutional and Democratic Traditions in a European Perspective, BRILL, 2012, p. 56
- ↑ "Dieta de la Sibiu din 1863". 3 July 2020.
- ↑ Trócsányi, Zsolt (2002). A NEW REGIME AND AN ALTERED ETHNIC PATTERN (1711–1770) (Demographics), In: Béla Köpeczi, HISTORY OF TRANSYLVANIA Volume II. From 1606 to 1830, Columbia University Press, New York, 2002, p. 2-527, ISBN 0-88033-491-6
- ↑ Prof. dr. PÁL Judit - Unió vagy autonómia? Erdély uniójának törvényi szabályozása. Magyar Kisebbség. Nemzetpolitikai szemle. Új sorozat. XIV. évf. 2009. 1-2. (51-52.) sz. 64-80. - Prof. dr. PÁL Judit - Union or autonomy? The legal reagulation of the union of Transylvania. Magyar Kisebbség. Nemzetpolitikai szemle. Új sorozat. XIV. évf. 2009. 1-2. (51-52.) sz. 64-80.
- ↑ Trócsányi, Zsolt (2002). A NEW REGIME AND AN ALTERED ETHNIC PATTERN (1711–1770) (Demographics), In: Béla Köpeczi, HISTORY OF TRANSYLVANIA Volume II. From 1606 to 1830, Columbia University Press, New York, 2002, p. 2 - 522/531, ISBN 0-88033-491-6
- ↑ Károly Kocsis, Eszter Kocsisné Hodosi, Ethnic Geography of the Hungarian Minorities in the Carpathian Basin, Simon Publications LLC, 1998, p. 102 (Table 19) [1]
- ↑ Acsády Ignác: Magyarország népessége a Pragamtica Sanctio korában, Magyar statisztikai közlemények 12. kötet - Ignác Acsády: The population of Hungary in the ages of the Pragmatica Sanction, Magyar statisztikai közlemények vol. 12.
- ↑ "A Growing Population in the Grip of Underdeveloped Agriculture".
- ↑ Peter Rokai – Zoltan Đere – Tibor Pal – Aleksandar Kasaš, Istorija Mađara, Beograd, 2002, pages 376–377.