Tordesilyas müqaviləsi

Tordesilyas müqaviləsinin sələfi Alkasobas müqaviləsi olmuşdur. Bu müqavilə 4 sentyabr 1479-cu ildə Kastiliya kraliçası İzabella və Araqon kralı Ferdinand ilə Portuqaliya kralı V Afonso arasında imzalanmışdı. Müqavilənin imzalanması ilə Kastiliya irsi uğrunda müharibəyə son qoyulmuşdu.

1452–1456-cı illərdə Papa V Nikolay və III Kalikst Portuqaliyaya Bujdur burnundan cənub və şərqdə, ta "Hindistanadək" torpaqlara sahib olmaq hüququnu verdilər. Kastiliya 1479-cu ildə bu hüquqları tanıdı və 1481-ci ildə Papa IV Sikst "Aeterni Regis" adlı bullası ilə Kanar adalarından cənubdakı bütün torpaqların Portuqaliyaya verilməsini yenidən təsdiqlədi.

Bu vaxt Kolumbun ilk ekspedisiyası geosiyasi konteksti əhəmiyyətli dərəcədə dəyişdi. Belə ki, 15 mart 1493-cü ildə Kolumbun qərbə doğru hərəkət edərək Vest-Hind adalarını kəşf etdiyi ilk ekspedisiyasından qayıtması Portuqaliyanı təşvişə saldı — bu kəşf ona əvvəllər verilmiş ərazi hüquqlarını etibarsızlaşdırırdı. İndi Kastiliya və Araqon ilk kəşf edənin hüquqlarını əsas gətirərək papanın qərarlarını tanımaqdan imtina etdilər. Münaqişəni sülh yolu ilə yenə də yalnız Katolik Kilsəsinin başçısı həll edə bilərdi.

Əslən Araqon ərazisində yerləşən Valensiyadan olan papa VI Aleksandr 3 may 1493-cü ildə Kastiliyanın Kabo-Verdedən 100 liqa qərbdən keçən meridianın qərbində kəşf etdiyi və ya bundan sonra kəşf edəcəyi bütün torpaqların ona aid olduğunu, həmin xətdən şərqdə kəşf ediləcək yeni torpaqların isə Portuqaliyaya aid olduğunu elan etdi. Bu qayda həmin vaxt xristian ölkələrinin hakimiyyəti altında olan ərazilərə şamil edilmirdi. Bu hökm Portuqaliya kralı II Juanın xoşuna gəlmədi və o dərhal Araqon kralı II Ferdinand və onun həyat yoldaşı — Kastiliya kraliçası I İzabella ilə bu xətti qərbə sürüşdürmək haqqında danışıqlara başladı.

Əvvəllər kastiliyalılar və portuqallar tərəfindən qismən müstəmləkə edilmiş Məğrib üçün 1496-cı ildə aşağıdakı şərt qoyuldu: Məğrib bölgü xətti, demək olar ki, yarıya bölünən Penyon-de-Veles-de-la-Qomera adasından başladı, lakin müqavilədə adanın özü göstərilməmişdi. Portuqaliya bölmə xəttinin qərbində, İspaniya isə şərqindəki torpaqlara sahib oldu.^[1]

Tordesilyas müqaviləsini bağlayarkən, ümumiyyətlə hər iki tərəf hələ də Atlantikanın həqiqi coğrafiyası barədə tam təsəvvürə malik deyildilər. Beləliklə, 1500-cü ildə Pedru Alvariş Kabralın ekspedisiyası nəticəsində məlum oldu ki, İspaniya Braziliyanı Portuqaliyaya "hədiyyə" edib.

Bundan əlavə, Amerika qərbdə keçilməsi mümkün olmayan hədd hesab edilirdi, çünki hələ Sakit Okean kəşf olunmamışdı. Bu okeanın şərq sahilinə çıxan ilk avropalı — ispan konkistadoru Vasko Nunyes de Balboa idi. O, 1513-cü ildə yoldaşları ilə Panama bərzəxini keçərək naməlum okeanın sahilinə çıxdı. Üzü cənuba baxan bir buxtada okean sahilinə çatan Balboa buranı "Cənub dənizi" (isp. Mar del Sur) adlandırdı. 28 noyabr 1520-ci ildə Fernan Magellan 1519–1522-ci illəri əhatə edən ekspedisiyası zamanı Sakit okeana girdi. Bundan sonra demarkasiya xəttinin şərqdə haradan keçməsi ilə bağlı sual kəskin şəkildə ortaya çıxdı. Nəhayət, 1529-cu il tarixli Saraqosa müqaviləsi ilə bu demarkasiya xətti Molukk adalarından 257,5 liqa şərqdən keçməklə təyin olundu. Beləliklə, İspaniya bu dəyərli ədviyyat mənbəyinə sahib olmaq hüququnu itirdi, əvəzində Portuqaliya ona müəyyən məbləğdə kompensasiya ödədi.

Tordesilyas müqaviləsi İspaniya və Portuqaliyanın Avropadan kənardakı dünya üzərində əbədi və inhisarçı hökmranlığını nəzərdə tuturdu. Bu, hər iki ölkənin o dövrdə ən inkişaf etmiş dəniz texnologiyasına və naviqasiya sahəsində biliklərə sahib olması və böyük coğrafi kəşflərin öncülləri olması sayəsində mümkün olmuşdu.^[2]

Digər Avropa gücləri, əsasən Fransa, İngiltərə və Hollandiya bu vəziyyəti tanımaqdan imtina etdilər və özləri üçün formal olaraq bağlanmış Dünya okeanında piratlıq fəaliyyətini dəstəkləməyə başladılar. Onların iddialarının əsasını Papa hakimiyyətinin coğrafi kəşflər məsələsində hüquqi qüvvəyə malik olmadığı fikri təşkil edirdi. Holland Ost-Hind şirkətinin Malakkanı ələ keçirməsindən və ardınca İndoneziyadakı portuqal mülklərini öz nəzarətinə götürməsindən sonra, Hollandiya Qərbi Yeni Qvineya və Qərbi Avstraliyanın Yeni Hollandiya olduğunu bəyan etdi. Şərqi Avstraliya isə 1770-ci ildə Ceyms Kuk onu Britaniyanın ərazisi elan edənədək ispan təsir dairəsində qalmaqda davam edirdi.

Həmçinin, tarixdə Fransa kralı I Fransiskin bu ərazi məsələləri ilə bağlı verdiyi hazırcavab bəyanat məlumdur:

"Adəmin vəsiyyətində məni Yeni dünyada paya sahib olmaqdan məhrum edən bir bənd yadımda deyil."

XVII əsrdə ispan-portuqal müstəmləkə hakimiyyətinin çöküşü başladı. Tordesilyas müqaviləsi yalnız Cənubi Amerikada qüvvədə qalaraq, burada İspaniya və Portuqaliya arasındakı sərhəd mübahisələrinin həllində istifadə olunmağa davam etdi. Cənubi Amerikada koloniyaları olan Hollandiya bu müqaviləyə məhəl qoymadı. Tordesilyas müqaviləsi 1777-ci ildə San-İldefonso müqaviləsi ilə rəsmi olaraq ləğv edildi.

• Bernd Schröter et Karin Schüller Tordesillas y sus consecuencias: la política de las grandes potencias europeas respecto a América Latina, 1494–1898. (congrès scientifique international du Département d’Histoire ibérique et latino-américaine de l’Université de Cologne, décembre 1994) — Vervuert, Francfort-sur-le-Main ; Iberoamericana, Madrid, 1995.
• Jesús Varela Marcos. El Tratado de Tordesillas en la política atlántica castellana. — Universidad de Valladolid, 1997. ISBN 84-7762-686-3
• Michel Balard, Alain Ducellier. Le partage du monde : échanges et colonisation dans la Méditerranée médiévale. (actes du 3 Congrès sur la colonisation médiévale organisé par le Groupement de recherche n° 927 du CNRS) — Publications de la Sorbonne, Paris, 1998. ISBN 2-85944-345-2
• Régis Debray. Christophe Colomb, le visiteur de l’aube. Suivi des Traités de Tordesillas. (traduits de l’espagnol par Bernard Lesfargues et présentés par Bartolomé Bennassar) — La Différence, Paris, 1991. ISBN 2-7291-0727-4
• Luís Adão da Fonseca, Maria Cristina Cunha. O Tratado de Tordesilhas e a diplomacia luso-castelhana no século XV. — Ed. Inapa, Lisbonne, 1991. ISBN 972-9019-36-3
• Ланге П. В. Горизонты Южного моря. История морских открытий в Океании. — М.: Прогресс, 1988.
• Robert Rézette. The Spanish Enclaves in Morocco. — Nouvelles Editions Latines, 1976.
• Хроники открытия Америки. Кн. I. — М.: Академический проект, 2000.

• San-İldefonso müqaviləsi (1777)
• Vasko Nunyes de Balboa