Ticarət müqaviləsi (ing. Trade agreement) — ölkələr, təşkilatlar və ya fərdi şəxslər arasında mal və ya xidmətlərin mübadiləsini tənzimləyən hüquqi sənəddir.[1] Bu müqavilələr alıcı və satıcı arasında hüquq və öhdəlikləri, ticarət şərtlərini[2] və əməliyyat prosedurlarını müəyyən edir. Ticarət müqavilələri müxtəlif sahələrdə – beynəlxalq ticarət, ixrac və idxal əməliyyatları, texnologiya transferi və digər kommersiya fəaliyyətlərində geniş istifadə olunur.[3]
Müqavilənin əsas məqsədi tərəflər arasında şəffaflığı təmin etmək və potensial mübahisələrin qarşısını almaqdır.[4]
Ticarət müqavilələri yazılı və ya şifahi formada bağlana bilər,[5] lakin yazılı formada olan müqavilələr hüquqi mübahisələrdə daha güclü müdafiə vasitəsi sayılır. Beynəlxalq ticarətdə belə müqavilələr Ümumdünya Ticarət Təşkilatı (ÜTT),[6] Beynəlxalq Ticarət Palatası (ICC) və digər beynəlxalq qurumların müəyyən etdiyi standartlara uyğun hazırlanır.[7] Müasir ticarət müqavilələri adətən ödəniş şərtləri, çatdırılma müddəti, məhsulun keyfiyyəti, risklərin paylaşımı və mübahisələrin həlli mexanizmləri kimi maddələri əhatə edir. Bu cür müqavilələr qlobal iqtisadiyyatın dayanıqlığını təmin edən mühüm vasitələrdən biridir.[8]
Ticarət müqavilələrinin tarixi insan sivilizasiyasının yaranması ilə paralel inkişaf etmişdir.[9] Ən qədim ticarət müqavilələri Mesopotamiya, Misir və Fars imperiyalarında bağlanmışdır. Qədim dövrlərdə şəhər-dövlətlər və imperiyalar arasında mal mübadiləsini tənzimləmək üçün ilk yazılı razılaşmalar hazırlanmışdır.[10] Mesopotamiyada tapılmış qədim gil lövhələrdə ticarət şərtlərini əks etdirən yazılar ticarət müqavilələrinin ilk nümunələri hesab olunur. Bu müqavilələr əsasən buğda, metal və digər qiymətli malların mübadiləsi ilə bağlı idi.[11]
Orta əsrlərdə ticarət müqavilələri daha sistemli şəkildə inkişaf etmişdir. Xüsusilə, İpək Yolunun çiçəkləndiyi dövrdə Asiya və Avropa arasında ticarət əlaqələrinin tənzimlənməsi üçün müqavilələr bağlanırdı.[12] Həmin dövrdə ticarətə dair razılaşmalar təkcə malların daşınmasını deyil, həm də ticarətçilərin hüquqlarını və təhlükəsizliyini təmin edirdi. Venesiya, Genuya və digər dəniz ticarəti mərkəzləri öz limanlarına gələn xarici tacirlərlə müqavilələr imzalayırdılar.
Müasir dövrdə ticarət müqavilələri beynəlxalq hüququn ayrılmaz hissəsinə çevrilmişdir.[13] XX əsrdə Ümumdünya Ticarət Təşkilatı (ÜTT) və digər beynəlxalq qurumların yaranması ilə ticarət müqavilələrinin qlobal səviyyədə standartlaşdırılması təmin olunmuşdur. Bu gün ticarət müqavilələri ölkələr arasında sərbəst ticarəti təşviq edir, iqtisadi əməkdaşlığı gücləndirir və ticarət mübahisələrinin həlli üçün hüquqi baza yaradır.[14]
.png)
Ticarət müqavilələri müxtəlif məqsədlər, tərəflərin münasibətləri və ticarət əməliyyatlarının xüsusiyyətlərinə görə təsnif edilir. Onların təsnifatı aşağıdakı əsas kateqoriyalara bölünə bilər:
- Tərəflərin mənsubiyyətinə görə
- Daxili ticarət müqavilələri: Bir ölkənin ərazisində, yerli tərəflər arasında bağlanan müqavilələrdir.
- Beynəlxalq ticarət müqavilələri: Müxtəlif ölkələrin tərəfləri arasında bağlanır və beynəlxalq hüquq normalarına əsaslanır.
- Predmetinə görə
- Mal ticarəti müqavilələri: Malların alqı-satqısını və ya mübadiləsini tənzimləyir.
- Xidmət ticarəti müqavilələri: Müxtəlif xidmətlərin göstərilməsi və ya alınması ilə bağlıdır.
- Lisenziya müqavilələri: Texnologiyanın, patentlərin və ya intellektual mülkiyyət hüquqlarının istifadəsini tənzimləyir.
- Ticarət münasibətinin müddətinə görə
- Birdəfəlik müqavilələr: Müəyyən bir əməliyyat üçün bağlanır və onun yerinə yetirilməsi ilə başa çatır.
- Uzunmüddətli müqavilələr: Uzunmüddətli əməkdaşlıq üçün bağlanır və davamlı öhdəlikləri nəzərdə tutur.
- Tənzimləmə formalarına görə
- Standart müqavilələr: Ticarət palataları və ya digər təşkilatlar tərəfindən hazırlanan tipik şərtlər əsasında bağlanır.
- Fərdi müqavilələr: Tərəflərin konkret tələblərinə və şərtlərinə uyğun olaraq hazırlanır.
- Hüquqi bağlayıcılığına görə
- Məcburi hüquqi müqavilələr: Tərəflərin hüquq və öhdəliklərini tam tənzimləyir və hüquqi cəhətdən məcburidir.
- Qeyri-məcburi müqavilələr: Anlaşma memorandumları və ya niyyət məktubları kimi bağlanır və hüquqi məcburiyyət yaratmır.
- ↑ Grossman, Gene M. "The Purpose of Trade Agreements". NBER Working Paper No. 22070. March 2016. doi:10.3386/w22070.
- ↑ "Facts and figures". World Trade Organization. 2009-12-12 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2009-08-16.
- ↑ Surowiecki, James. "Exporting I.P." The New Yorker. 7 May 2007. 26 April 2024 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 10 February 2023.
- ↑ Kim, Rakhyun E.; Morin, Jean-Frédéric. "Massive Institutional Structures in Global Governance". Global Environmental Politics. 21 (3). 2021: 26–48. doi:10.1162/glep_a_00604. ISSN 1526-3800. 2024-04-26 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2025-01-15.
- ↑ Laurens, Noémie; Winkler, Christian; Dupont, Cédric. "Sweetening the liberalization pill: flanking measures to free trade agreements". Review of International Political Economy (ingilis). 2024. doi:10.1080/09692290.2024.2337193. ISSN 0969-2290. 2024-04-26 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2025-01-15.
- ↑ "See Why Afghan Rugs Cost You More Today Than a Year Ago". The Balance (ingilis). 2018-03-27 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-03-26.
- ↑ "Top 12 U.S. Bilateral Trade Agreements". The Balance (ingilis). 2022-09-02 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-03-26.
- ↑ "Fast Facts About the World's Largest Trade Agreement". The Balance (ingilis). 2022-08-07 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-03-26.
- ↑ Eurasian Economic Union. (2020). Retrieved from https://www.eaeunion.org/ Arxiv surəti 13 fevral 2024 tarixindən Wayback Machine saytında
- ↑ "What Trade Agreements Do We Have With Our Neighbors?". The Balance (ingilis). 2022-08-13 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-04-16.
- ↑ "5 Pros and 4 Cons to the World's Largest Trade Agreements". The Balance (ingilis). 2024-01-26 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-03-26.
- ↑ Gonzalez, Eddie. Why do countries seek Regional Trade Agreements // The Regionalization of the World Economy. 1998. səh. 64. ISBN 0-226-25995-1. İstifadə tarixi: 2008-07-21.
- ↑ The European Union got a WTO waiver to grant favourable access to its market for the ACP states, without requiring that in return they open their markets to competition from the EU. The WTO waiver already expired and currently the EU and the ACP states are negotiating Economic Partnership Agreements).
- ↑ "Regional trade agreements". WTO. July 2007. 2009-10-17 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2008-07-20.
- ITC's Market Access Map, gömrük tarifləri və bazar tələblərinin onlayn məlumat bazası.