Texnogenez (yun. Techne — incəsənət) – təbii mühiti dəyişərək süni (texnogen) təbiət yaradan insanın qlobal texniki fəaliyyəti. Bunun nəticəsində relyefin texniki formaları (kurqan və terrikonlar, xəndək və daş, qum karxanaları, bəndlər), texnogen landşaftlar (şəhər, sənaye, kənd təsər.), texnogen səhralar və akvatoriyalar, həmçinin süni bitki sortları və heyvan cinsləri əmələ gəlir. Texnogenez məqsədyönlü aparılaraq bəşəriyyətin həyat şəraitini yaxşılaşdırmaq üçün yerinə yetirilir. Lakin qabaqcadan görünməyən və arzu olunmaz nəticələri təbiətə böyük ziyan vurur, bir çox bitki və heyvan növlərinin məhv olmasına, landşaftın kasatlaşmasına, geniş ərazilərin səhralaşmasına, – həyat mühitinin kasatlaşması, çirklənməsi və dağılmasına səbəb olur. Planetdə texnika artdıqca həyat azalır. XX əsrdə Texnogenez genişlənərək yerətrafı kosmosa çataraq, nəinki planetar, həm də kosmik hadisəyə çevrilmişdir. Texnogenezin təsiri nəticəsində yeni-texnosfer formalaşır[1]
1. Fersmana görə, yer qabığının yuxarı hissələrində insanın texnogen fəaliyyəti ilə əlaqədar təzahür edən mineraloji və geokimyəvi proseslər. Texnogenez insanın təsərrüfat-texnogen fəaliyyətinin rəngarəngliyi və müxtəlif istiqamətli olmasını nəzərə almaqla, bu fəaliyyətin təsiri altında yer qabığının yuxarı hissəsində baş verən bütün geokimyəvi, mineraloji, hidrogeoloji, mühəndisi-geoloji və i.a. fiziki-geoloji hadisə və proseslərin məcmusu və geoloji mühitdə dəyişikliklərə səbəb olan ümumiləşdirilmiş anlayış kimi qəbul edilməsi məqsədəuyğundur.
2. İnsanın istehsalat fəaliyyəti nəticəsində təzahür edən geomorfoloji proseslərin məcmusu. Geomorfoloji proseslərin təbii inkişafına insanın təsiri bilavasitə (süxurların yatımının dəyişməsi, onların daşınması, çökdürülməsi, işlənilməsi, bəndvurma və struktur relyef formalarının yaradılması və i.a.) və dolayısı yolla təsir nəticəsində baş verə bilər. İnsanın fəaliyyət istiqamətlərinə görə – kənd təsərrüfatı, faydalı qazıntı yataqlarının istismarı, müxtəlif qurğuların inşası və b. sahələrə ayrılır. Sinonim: Antropogenez.
Texnogen dəyişilmə- biosenozun sənayenin bu və ya digər vasitələrinin təsiri nəticəsində dəyişilməsi-istehsalın tullantıları ilə çirklənməsi, məs. SO2 ilə və ya radioaktiv şüalanma ilə, yer səthində qeyri adi qruntların (süxurların və s.) toplanması. Bu dəyişilmə diqressiv istiqamətdə gedir. Belə sahələrdə demutasion dəyişilməyə nail olmaq üçün meliorativ tədbirlərin görülməsi vacibdir.
Texnogen miqrasiya- sənaye və kənd təsərrüfatı fəaliyyəti nəticəsində kimyəvi elementlərin və maddələrin axını. Texnogen miqrasiya çox vaxt təbiətdə maddələr mübadiləsinin normal gedişini (həcmi, sürəti) pozur. Məs., torpağın çirklənməsi, meşələrin məhv edilməsi. Oksigenin və karbon qazının atmosfer və quruda mübadiləsini azaldır. Odur ki, biosferdə oksigen axınının müəyyən olunmuş həcmini saxlamaq üçün canlı maddələri əsas geokimyəvi qüvvə kimi mühafizə etmək lazımdır.
Texnogen zəlzələ (süni zəlzələ) – insanın texniki fəaliyyəti nəticəsində yeraltı zərbələr və yer səthinin kəskin dəyişməsi. Texnogen zəlzələ bilərəkdən, yeraltı nüvə partlayışı zamanı baş verə bilər. Çox vaxt Yer qabığının dinamik tarazlığı pozulduqda və ayrı-ayrı sahələrə böyük yük edildikdə (dərin və böyük su anbarı tikdikdə) və ya yük kənar edildikdə Texnogen zəlzələ (yeraltı su, neft, qaz çıxarıldıqda, böyük göllərin səviyyəsi aşağı düşdükdə) baş verir.
- ↑ Məmmədov Q.Ş. Xəlilov M.Y. Ensiklopedik ekoloji lüğət Bakı 2008
- Texnogen qəzalar
- Geologiya terminlərinin izahlı lüğəti. Bakı: Nafta-Press. 2006. 679.
Bu məqalə qaralama halındadır. Məqaləni edərək Vikipediyanı zənginləşdirə bilərsiniz. |