Tarixi-coğrafi metod — folklor tədqiqatlarında əsasən mətn üzərində qurulan, mətni müstəqil qəbul edən, yalnız mətn üzərində tədqiqat aparmaqla əhatələnmiş araşdırma metodu.[1]
İlk dəfə Finlandiyada Yulius Krun və oğlu Karl Krun tərəfindən irəli sürülən bu metod nağıllar üzərində aparılan araşdırmalarla şöhrət qazandı.[2] Julius Krohnun 1926-cı ildə nəşr edilən əsəri daha öncə Alex Olrikin 1909-cu ildə Kaarle Krohnun tələbəsi Anti Aamenin 1910-cu ildə və A. Aarnenin tələbəsi Stith Thompsonun araşdırmaları (1928, 1932, 1936) tarixi-coğrafi fin məktəbinin yaranmasında əsas rol oynamış oldu. Bu motiv və ya süjet göstəriciləri bu gün də öz aktuallığını qorumaqdadır.[1]
Genetik bağ, tarixi hadisələrin oxşarlığı, paralel inkişafın nəticəsində yaranan oxşarlıq bu metodun təmsilçilərini urform (ilk forma, ana variant) axtarmağa sövq etdi. Hər nə qədər bu metod Finlandiyanın adı ilə xatırlansa da, metodun yaranmasında Danimarka, İslandiya, Norveç və İsveç kimi ölkələrin alimləri də böyük rol oynadılar. Bu metodun inkişafında A. Vesselski, C. Von Sidov, R. Kristiansen, U. Anderson və b. böyük rol oynadılar. Bu folklorşünasların səyi ilə ilk dəfə olaraq variantların önəmi üzə çıxarıldı və elmə ekotiplər anlayışı gətirildi. Tarixi-coğrafi fin metodunun bir başqa müsbət tərəfi hindoloji və misiroloji nəzəriyyələrin əksinə hər hansı etnik-mədəni fenomeni Avropa mədəniyyətinin əsası kimi qəbul etməməkdir. Bu cür doqmalara qarşı olmasına baxmayaraq tarixi-coğrafi fin araşdırma metodu yenə də var olan ehtimallardan birinə üstünlük verməsi ilə nağılların, əfsanələrin yayılma səbəbini isbatlamağa çalışmışdır. Daha doğrusu, tarixi-coğrafi fin məktəbi motivlərin ipək yolu ilə yayılmasına etiraz etməməklə tarixi və ya iqtibas metodunun bəzi prinsiplərini qəbul etmiş olur. Tarixi-coğrafi fin metodu folklor yanrlarının müqayisəsi nəticəsində tarixi-müqayisəli metodun əsasını qoydu. Bütün bu müqayisələr nəticəsində yeni-yeni kəşflər ortaya çıxarıldı. Əsas məqsəd əski zamanların folklor nümunələrini müqayisə etməklə oxşarlıqların köklərini tapmaq idi. Janrla bağlı klişeləşmiş kodların müqayisə edilərək axtarılması da bu metodun nailiyyətləri arasındadır. Hər nağılın, hər motivin ilk şəklini (urformunu) ortaya çıxarmağa çalışmaq tarixi-coğrafi fin metodunun ən böyük nailiyyətlərindən idi. Bundan başqa, fin məktəbi folklor janrlarının kökünü və yayılma sahələrini öyrənməyi də qarşısına məqsəd qoydu. Ancaq son dövrün performans nəzəriyyəsi arxetipin təyin və ya bərpa edilməsinin bütün zamanlardan doğru olmadığını göstərməklə folklorun başlıca vəzifəsinin heç də hər hansı bir motivin kökünü tapmaq olmadığını isbatlamış oldu.[1]
Tarixi-coğrafi fin metodu bu gün də təsir gücünü qoruyan və ən çox tədqiqatçısı olan məktəbdir. Bəzi tərəfləri ilə strukturalistlərin tədqiqlərinə bənzəsə də, Avropa folklorşünaslığında qəhrəman tiplərini araşdırmaları ilə məşhur olan ənənəvi tarixi-coğrafi fin metodunun nümayəndələrindən Von Hahnın tərtib etdiyi arian qəhrəman modeli, Otto Rankın qəhrəman qəlibi, Lord (Baron) Raqlanın ənənəvi qəhrəman qəlibi, Erik Hobsbaumun sosial quldur və ya xalq qaçağı kimi müxtəlif qəhrəman tiplərini göstərmək olar. Bu qəhrəman qəlibləri bu gün də öz elmiliyini qoruyur. Bütün bunlar tarixi-coğrafi fin məktəbinin dayanmadan yeniləndiyindən, yeni-yeni yollar tapdığından xəbər verir.[1]