Taşkurqan ( Taşkurqandərya[1], çin. 塔什库尔干河, Sarəqol[2][3][4][5], uyğ. ساريكۆل, çin. 色勒库尔) - Çində çay, Yarkəndin ən böyük sol qolu. Tarım hövzəsinə aiddir[1]. Qaraçuxursu (Qara-Koçur[1], 喀拉其库尔河) və Xuncerab (红其拉甫)[1] çaylarının qovuşduğu yerdə əmələ gəlir. Sintszyan-Uyğur muxtar rayonunun cənub-qərb hissəsinin ərazisindən axır. Çayın mənbəyi Pakistanın Gilgit-Baltistan əyaləti, Əfqanıstanın Bədəxşanı və Tacikistanın Dağlıq Bədəxşan Muxtar Vilayəti ilə sərhədi yaxınlığında, Kaşqar vilayətində Daşkurqan-Tacikistan Muxtar Dairəsində yerləşir. Tacikistanla sərhəd boyunca geniş yüksək dağ vadisindən (dəniz səviyyəsindən 3 min metrdən çox)[5] şimala doğru təxminən 70 kilometr axır. Taşkurqan vadisi Tacikistandan qərbdə sarıqol silsiləsi ilə ayrılır, şərqdə isə Taşkurqantağ silsiləsi ilə həmsərhəddir[6][7]. Taşkurqan qəsəbəsində sol qolu Taqarmasunu[1] qəbul edir, şərqə dönür və dəniz səviyyəsindən 2972 metr yüksəklikdə şimalda Kaşqar silsiləsini və cənubda Taşkurqantağ silsiləsini ayıran dar dolama dərəyə daxil olur. Dərənin girişində Siabandi subəndi, tutumu 8,67 milyon kubmetr olan su anbarı və su elektrik stansiyası yerləşir. Təxminən 60 kilometr şərqə axır və Qızılsu-Qırğız Muxtar dairəsinin Akto rayonunda dəniz səviyyəsindən 1830 metr hündürlükdə Yarkənd çayına tökülür.
| Taşkurqan | |
|---|---|
| zh/塔什库尔干河 | |
 Taşkurqan çayı üzərindəki Siabandi su anbarı | |
| Ölkə | Çin Xalq Respublikası |
| Mənbəyi | |
| • Yüksəkliyi | 1830 m |
| Uzunluğu | 169 km |
| Çin Xalq Respublikası Sintszyan-Uyğur muxtar rayonu | |
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
Çayın ümumi uzunluğu 169 kilometr, orta eni 100-130 metr, üstünlük təşkil edən dərinliyi 2-3 metrdir. Daşqın mövsümündə çayın dərinliyi 3-5 metrə çatır.
Xuncerabın mənsəbindən Taşkurqana qədər çay vadisi boyunca Karakorum şossesi keçir.
Taşkurqan toponimi uyğur mənşəlidir və mənası “daş qala” deməkdir. Şitou qalasının ("daş qala") xarabalıqları Taşkurqan kəndindəki təpədə yerləşir. Taşkurqan kəndi Tsepanto (Gebando) dövlətinin paytaxtı, sonralar Tan sülaləsi dövründə isə Böyük İpək Yolu üzərində mühüm strateji nöqtə olub[8][6][7]. Çayın eyni dərəcədə işlənən bir neçə toponimi var: Tağdunbaş, Taşkurqan, sarıqol, Tiznəf və Yarkənd[4]. sarıqol toponimi “sarı çay” (qırğızca: sarı “sarı”, kol “çay”) mənasındadır və sarıqol silsiləsinə adını vermişdir[2][3]. Pamir xalqlarından biri və Sarıqoli dilində danışan sarıqollular da bu toponimini öz adlarında daşıyır[5][9][6][7]. Sarıqollular yeganə pamir xalqıdır ki, yalnız Şərqi Türküstan ərazisində yaşayır. Onlar qədim yerli əhalinin nəsilləridir. Onlar Taşkurqan çayının və onun qolları Taqarmassu, Vaça vadisində, eləcə də Maryan çayının vadisində və Maryanın mənsəbindən aşağıda Raskemdarya[6][7] çayının vadisində məskunlaşmışdılar. Vaxi dilində danışan başqa bir pamir xalqı olan vaxanlar da Taşkurqan çayı vadisində yaşayırlar[10]. Taşqurqanda olmuş Kornilov yazır ki, “Kaşqariyada qədim ari irqinin nümayəndələri sarıqol tacikləridir... Sarıqol tacikləri və ya “sarıqoli”lər Taşkurqan, Taqarma, Vaçi, Marion vadilərində və Mariondan Kasaraba qədər Yarkənd Dərya boyunca oturaq şəkildə yaşayırlar...Sarıqollular mənşəyinə görə Vaxan, Şuqnan və Roşan tacikləri ilə qohumdurlar; Onlar qədim fars dilinin xüsusi ləhcəsində danışırlar[11]. Sarıqol dili Hind-Avropa ailəsinin Pamir Şərqi İran dillərinə aiddir və təsnifat baxımından Pamir dillərinin Şuğni-Ruşani qrupuna daxildir[12][10]. Sarıqol dili yazısızdır, ona görə də sarıqollular arasında məktəb və kütləvi informasiya vasitələri uyğur dilində fəaliyyət göstərmiş, bu da Taşkurqan (Sarıqol) vadisinin ikidilliliyini müəyyən etmişdir[6][7].
- ↑ 1 2 3 4 5 Агаханянц О.Е., Юсуфбеков А. Главные черты природы Памира // Страны и народы Востока. Восточная комиссия Географического общества СССР (XVI. Памир). M.: Наука. Гл. ред. вост. лит. 1975. 26–40. ISSN 0131-8934.
- ↑ 1 2 Şablon:БСЭ3
- ↑ 1 2 Şablon:ССГН
- ↑ 1 2 С. Г. Кляшторный, А. А. Колесников, М. К. Басханов. Восточный Туркестан глазами европейских путешественников. Алма-Ата: Гылым. АН КазССР, Ин-т уйгуроведения. 1991. ISBN 5-628-00895-8.
- ↑ 1 2 3 Пахалина Т.Н. Сарыкольский язык: (исследование и материалы). М.: «Наука», ГРВЛ. 1966. 3.
- ↑ 1 2 3 4 5 Саидов А. К истории и этнографии таджиков Китая // Культура номадов Центральной Азии. Материалы международной конференции, Самарканд, 22-24 ноября 2007 г. Самарканд: издание МИЦАИ. 2008. 167–174. 2019-05-28 tarixində arxivləşdirilib.
- ↑ 1 2 3 4 5 Саидов А. К истории и этнографии сарыкольцев и ваханцев Китая // Расы и народы: Современные этнические и расовые проблемы. Ин-т этнологии и антропологии им. Н.Н. Миклухо-Маклая ; Отв. ред. Н.А. Дубова, Л.Т. Соловьева; сост. Н.А. Дубова (34). М.: Наука. 2009. 348. ISBN 978-5-02-036741-8.
- ↑ "Малая планета под номером 48799 получила название «Ташкурган»". Жэньминь жибао. 2009-04-02. 2019-05-28 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-05-28.
- ↑ Пахалина Т.Н. Памирские языки. М.: Наука, Главная редакция восточной литературы. 1969. 9–11.
- ↑ 1 2 Şablon:БСЭ2
- ↑ Корнилов Л. Кашгария или Восточный Туркестан. Опыт военно-статистического описания. Ташкент: изд. штаба Туркестанского военного округа. 1903. 240–241.
- ↑ Şablon:БСЭ2