Taş Rabat karvansarası Böyük İpək yolunun yaxınlığında, Fərqanə vadisi ilə birləşdirən strateji əhəmiyyətli bir məkanda yerləşdiyi üçün burada insanlar lap qədim dövrlərdən məskunlaşmağa başlamışdılar, amma sərt iqlimə malik olan bu yerdə yaşayan insanların bu gün də öz nəhəngliyi və möhtəşəmliyi ilə hamını heyran qoyan qalanı hansı məqsədlər üçün inşa etdikləri hələ də bir sirr olaraq qalmaqdadır. İş orasındadır ki, Qobi səhrasından Xəzər dənizinədək uzanan böyük bir ərazidə böyük daşlardan istifadə etməklə tikilən bu qalanın analoqu yoxdur.

Taş Rabat karvansarası elə inşa edilib ki, günəş çıxanda onun 4 tərəfini eyni zamanda işıqlandırır. Daşlara düşən günəş işığı otaqlarda valehedici qəribə bir mənzərə əmələ gətirir. Bir sözlə, qala divarlarına düşən günəş şüaları otaqların isidilməsində bir enerji, istilik mənbəyi rolunu oynayır. Qalanı tədqiq edən alimlər bu günə kimi qədim memarların bu qala daşlarından otaqların isidilməsi üçün necə enerji mənbəyi kimi istifadə etmələrinin sirrini aça bilməyiblər. Nə qədər qəribə olsa da qalanın bəzi yerlərində bərpa işləri aparıldıqdan sonra məlum olub ki, istifadə edilən yeni daşlar artıq istilik mənbəyi rolunu oynaya bilmirlər. Tədqiqatçıların son araşdırmaları göstərir ki, bayırda 30 dərəcəyədək şaxta olduqda belə otaqlarda müsbət 10–18 dərəcə istilik olur. Şaxta 40 dərəcəyə çatanda isə otaqları isitmək üçün buxarı tipli isitmə sistemindən istifadə edilib. Onu da deyək ki, qala düzbucaqlı formada inşa edilib. Onun uzunluğu 35,7 metr, eni isə 33,7 metrdir. Qalada 20 kiçik və bir böyük günbəz var. Günbəzlərin inşasında yerli əhali tərəfindən qanca adlandırılan inşaat materialından (əhəng və gilin qarışığının yandırılmasından əldə edilən material) istifadə edilib. Qala daxilində müxtəlif istiqamətlərə uzanan yeraltı yollar və zindan var. Qala divarlarının üzərində on müdafiəçi üçün gözətçi məntəqələri olub. Onların qalıqları bu günə kimi də qalır. Bu qala doğrudanmı müdafiə məqsədi üçün inşa edilib? Bu suala tədqiqatçılar cavab tapa bilmirlər. Çünki qala elə yerdə yerləşib ki, oranı hücumla ələ keçirmək, sadəcə olaraq, mümkün deyil. Belə ki, qala keçilməz qayalıqlara sığınıb və ətrafı da keçilməz bataqlıqdır. Ora yalnız yaz aylarında getmək olur.

Tanınmış tədqiqatçı alim və tarixçi Çokan Vəlixanovun fikrincə, qala Şeybani hökmdarı Abdullah xan tərəfindən XVI əsrdə inşa edilib. Yerli əhali arasında dolaşan əfsanələrə görə isə dünyanı su basarkən qədim insanlar bu qalanı inşa edərək orada yaşayıblar. Qaya ətrafındakı daş üzərində qədim Suriya dilində tapılan yazı da qalanın yaşının eramızın əvvəllərinə gedib çıxdığını ehtimal etməyə imkan verir. Bu qalanın ilk dövrlərdə xristianlığın yayılması üçün inşa edildiyi də ehtimal edilir, lakin qalanın olduqca yüksək memarlıq ənənələrinə uyğun şəkildə tikilməsi və təbii vasitələrdən istifadə etməklə otaqların isidilməsi sirr olaraq qalmaqdadır.