Təqiyyə[1][2] (ərəb. تقية — ehtiyatlılıq, tədbirlilik) — İslam termini olub, "imanın ağıllı şəkildə gizlədilməsi" mənasını verir və şiəliyin əsas prinsiplərindən biridir. İslam alimləri təqiyyənin icazəli olduğunu Qurani-Kərimin ayələri və Məhəmməd peyğəmbərin sünnəsi ilə əsaslandırırlar. Xüsusilə, Quran zəruri hallarda imandan zahirən imtinanı,[3] kafirlərlə dostluğu,[4] ibadi qaydaların pozulmasını[5] qəbul edir. Məhəmməd peyğəmbərin dövründə onun ilk səhabələrindən biri — Əmmar ibn Yasir — islamdan zahirən imtina etməyə məcbur olmuş, lakin qəlbində imanını qorumuşdur.[6]
İslam alimləri arasında təqiyyənin necə qiymətləndirilməsi barədə fikir ayrılığı var. Bəziləri bunu həyatı qorumaq üçün icazəli bir güzəşt hesab etmişlər. Digərləri isə onu bir vəzifə saymış, ona əməl etməməyin təkcə fərdi deyil, həm də icma (ümmət) maraqlarına zərər verdiyini düşünmüşlər. Sünnilər üçün təqiyyə əsasən nəzəri əhəmiyyət kəsb etmişdir. Hənəfi sünniləri hesab edirdilər ki, həyatı təhlükə altında olan müsəlman düşüncəsində şərt qoyaraq təqiyyəyə müraciət edə bilər. Orta əsr İslam alimi İbn Həzm "ehtiyat üçün" zahirən küfr ifadə edilməsini mümkün hesab etmişdir. Təqiyyə xəvaric və zahiriyyə məzhəbləri tərəfindən qəbul edilmir.[1] Əzraqilər təqiyyəni nə sözdə, nə də əməldə qəbul edirdilər. Süfrilər sözlə təqiyyəyə icazə verir, lakin əməldə qəbul etmirdilər. Əxnəsilər və ibadilər müsəlman dünyasını "təqiyyə ərazisi" və "açıq ibadət ərazisi" olaraq iki hissəyə bölürdülər. Müasir ibadilər də təqiyyəyə riayət etməyi öz həmimanlıları üçün bir vəzifə kimi qəbul edirlər.[6]
Təqiyyə prinsipi şiəlikdə (zeydilər istisna olmaqla) xüsusi yer və praktik tətbiq qazanmışdır. Şiə alimlərinə görə, yalnız ölüm təhlükəsi deyil, həm ağır təzyiq, həm də hər hansı təhlükə ilə qarşılaşdıqda, təqiyyə etmək mübahdır.[1] Şiə təbliğatının (dəvət) gizli xarakteri və onlara qarşı aparılan davamlı təqiblər, "imanın ağıllı şəkildə gizlədilməsi" praktikasının qəbul olunmasına və onun şiəliyin əsas prinsiplərindən birinə çevrilməsinə səbəb olmuşdur. Şiəlikdə təqiyyə həm fərdi təhlükəsizliyi təmin etmək, həm də icma maraqları naminə tətbiq edilə bilər. Təqiyyə prinsipinin işlənməsi və onu dini bir vəzifə səviyyəsinə yüksəltmək altıncı imam Cəfər əs-Sadiqin adı ilə əlaqələndirilir. Təqiyyəni yalnız özünümüdafiə vasitəsi kimi qəbul edən sünnilikdən fərqli olaraq, orta əsr şiə alimləri onu ictimai əhəmiyyətli bir borc və vəzifə kimi qiymətləndirirdilər. Şiə ilahiyyatçıları bu prinsiplərə Kitab hüquq əl-ixvan ("Din qardaşlarının maraqları kitabı") adlı ayrıca fəsillər həsr edirdilər. Təqiyyənin vacibliyini sübut etmək üçün imamiyyə fəqihləri həmçinin Məhəmməd peyğəmbərin "Təqiyyəsiz mömin başsız bədən kimidir" kəlamına istinad edir və bəzi Quran ayələrini alleqorik şəkildə şərh edirdilər.[6]
Şiə ilahiyyatında təqiyyə, şiəlikdə qəbul olunan digər bir prinsipə — "yaxşılığı əmr edib pislikdən çəkindirməyə" (əl-əmr bi-l-mə'ruf və ən-nəhy 'ən əl-münkər) bərabər tutulur. İmamiyyə hüququnun ilk kodifikatorlarından biri — əl-Müfid — təqiyyənin zərurət halında icazəli, lakin qətl kimi əməllərdə qəbuledilməz olduğunu hesab edirdi. Onun fikrincə, təqiyyənin tətbiqi əsaslandırıla bilər, lakin hər bir halda insan ən optimal qərarı seçməli və "ən xeyirli" olanı əsas götürməlidir.[6]
Orta əsrlər şiə fəqihləri zərurət halında şiələrə haram olanı etmək, dini vəzifələrə əməl etməmək, üstünlükdə olan qeyri-şiə müsəlmanların ibadət qaydalarını icra etmək və s. tövsiyə edirdilər. Eyni zamanda, şiələrə öz düşüncələrində etdiklərini rədd etmək və özlərinin dini görüşlərinə düşmən olanları gizlicə lənətləmək vəzifəsi qoyulurdu. Bu prinsipə ən ciddi və ardıcıl şəkildə riayət edənlər "ifrat" şiələr (druzlar, hürufilər, əli-ilahilər və s.) və ismaililər olmuşdur.[6]
İran İslam İnqilabından sonra İranda təqiyyənin praktik əhəmiyyəti nəzəri bir tövsiyəyə çevrilmişdir. Müasir imamiyyələr təqiyyəni imanla bağlı şəxsi məsələlərə aid edir, onu xüsusi hallarda icazə verilən "güzəşt" kimi qiymətləndirirlər. Müasir dünyada təqiyyə prinsipi, şiələrin azlıq təşkil etdiyi ölkələrdə (Livan, Pakistan, Əfqanıstan və s.) hələ də qüvvədə qalır.[6]
- Kripto-İslam
- Marranlar (kripto-yəhudilər)
- Morisklər (kripto-müsəlmanlar)
- ↑ 1 2 3 İzahlı dini terminlər lüğəti (PDF) (500 nüs.). Bakı: "Nurlar" Nəşriyyat-Poliqrafiya Mərkəzi. Azərbaycan İlahiyyat İnstitutu. 2020. səh. 320. ISBN 978-9952-8370-9-4.
- ↑ Nəriman Seyidəliyev. Dini terminlər lüğəti (PDF) (500 nüs.). Bakı: Elm və təhsil. 2015. səh. 132.
- ↑ Nəhl, 16:106
- ↑ Ali-İmran, 3:28
- ↑ Ənam, 6:119, Maidə, 5:5
- ↑ 1 2 3 4 5 6 Прозоров, 1991
- Гогиберидзе, Георгий Меджидович. Исламский толковый словарь. Словари (3000 nüs.). Ростов н/Д: Феникс. 2009. ISBN 978-5-222-15934-7.
- Raymond Ibrahim. How Taqiyya Alters Islam's Rules of War. Middle East Quarterly. 2010. 2012-12-09 tarixində arxivləşdirilib.