Təqiəddin Məhəmməd Kaşani

Mir Təqiəddin Kaşaninin Səfəvi ədəbiyyatı tarixində xüsusi yer tutan ən mühüm əsəri "Xülasətül-əşar və zübdətül-əfkar" adlı təzkirəsidir. Bu əsər farsdilli bioqrafik ədəbiyyatın ən geniş və sistemli nümunələrindən biri hesab olunur. Əsərin yazılmasına müəllif təqribən qırx il sərf etmiş və onu hicri 975–1016-cı illər (miladi 1567–1607) arasında tamamlamışdır. Mövcud mənbələrə əsasən, Mir Təqiəddin Kaşani hicri 1022–1024-cü (miladi 1614–1616) illər arasında vəfat etmişdir.

"Xülasətül-əşar və zübdətül-əfkar" əsəri struktur baxımından geniş və mürəkkəb bir quruluşa malikdir. Əsər bir müqəddimə, dörd əsas fəsil, dörd rükn, "Xatimə" adlanan yekun hissənin giriş bölümü və bu xatimenin daxilində yerləşən on iki "əsl"dən (bölmədən) ibarətdir. Hər bir "əsl" konkret bir coğrafi bölgəyə həsr olunmuş və həmin bölgənin müəllifin müasiri olan şairlərinin həyatı və yaradıcılığı haqqında məlumatları ehtiva edir. Bu xüsusiyyət "Xülasətül-əşar və zübdətül-əfkar"ı yalnız poetik əsərlərin xronoloji və bioqrafik toplusu deyil, həm də dövrünün ədəbi coğrafiyasını əks etdirən qiymətli mənbəyə çevirir. Xatimenin beşinci "əsl"i xüsusilə əhəmiyyətlidir, çünki burada Qəzvin şəhəri-Səfəvilər dövründə Darüssəltənə (yəni hökumət mərkəzi) funksiyasını daşıyan əsas siyasi və ədəbi mərkəz - ilə bağlı şairlərin tərcümeyi-hallarına geniş yer verilmişdir. Bu bölmə həm Qəzvinin ədəbi mühitinin öyrənilməsi baxımından, həm də Səfəvilər dövrü poeziyasının tədqiqində mühüm əhəmiyyət daşıyır. Hazırda bu əsərin müxtəlif hissələri üzərində elmi-tənqidi mətn nəşrləri həyata keçirilmişdir. Xüsusilə "Xülasətül-əşar və Zübdətül-əfkar (Bəxş-e Xorasān)" adlı hissə 1393-cü hicri-şəmsi ilində (miladi 2014) Tehranda, Miras-e Maktub Tədqiqat Mərkəzi tərəfindən nəşr olunmuşdur.^[2]