Tənqidi realizm (ing. Critical realism) — elmin, xüsusən də sosial elmin dərk edilməsinə dair ilkin olaraq Roy Bhaskar (1944-2014) tərəfindən hazırlanmış fəlsəfi yanaşma. Elmə səbəb-nəticə mexanizmlərini müəyyən etməklə bağlı olaraq, xüsusi olaraq empirizm və pozitivizm formalarına qarşı çıxır. O, iyirminci əsrin son onilliklərində də obyektiv varlığın reallığında israrla postmodernizm və poststrukturizmin müxtəlif formalarına qarşı durmuşdur. Pozitivizmin metodoloji əsası və poststrukturalizmin qnoseoloji təməlindən fərqli olaraq, tənqidi realizm təkid edir ki, (sosial) elm açıq ontologiyadan qurulmalıdır. Tənqidi realizm bir sıra fəlsəfi realizm növlərindən, həmçinin sosial elmdə müdafiə olunan realizm formalarından biridir, məsələn analitik realizm[1] və incə realizm.[2][3]
Marqaret Arçer, Filip Qorski, Deniel Littl, Kristian Smit və Corc Ştaynmets də daxil olmaqla doqquz alimin həmmüəllifi olduğu tənqidi realizmin müxtəlif şərhləri və versiyaları arasında ümumi cəhətlərin 2016-cı ildə icmalı dörd prinsipi müəyyən etdi:
- Ontoloji realizm. Tənqidi realistlər iddia edirlər ki, “reallığın çox hissəsi bizim onun haqqında şüurumuzdan və ya biliyimizdən asılı olmayaraq mövcuddur və fəaliyyət göstərir”, o cümlədən sosial reallıq.
- Epistemik relativizm. Reallıq haqqında biliklərimiz məhduddur və səhvdir.
- Mühakimə rasionallığı. Sosial reallığın bəzi şərhlərinin digərlərindən daha yaxşı olduğu iddia edilə bilər.
- Ehtiyatlı etik naturalizm. Baxmayaraq ki, yanlışlıqdan qaçınmaq lazımdır, etik dəyərlər empirik şəkildə öyrənilə bilər.
Tənqidi realizm XIX əsrdəki klassik realizmdən fərqli olaraq, elmə və biliyə dair daha dərindən izah verir. Obyektiv reallığın mövcud olduğunu iddia edir, amma bu reallığı qavrama prosesinin insan faktorlarından asılılığını vurğulayır. Elmə dair bilik obyektin deyil, obyekt haqqındakı dəyərli hipotez və modellərin nəticəsidir. Tənqidi realizm sosial elmlərdə epistemologiya, ontologiya və metodologiyanı uzlaşdırmaq üçün yeni yanaşmalar təklif edir.[4]
Sosioloq Marqaret Arçer tərəfindən təklif olunmuş morfogenetik yanaşma agent (fərd) və struktur arasındakı dialektikanı vurğulayır. Strukturlaşma və transformasiya proseslərini analiz edir.
Toni Lousonun irəli sürdüyü bu yanaşma iqtisadi və sosial reallığın kompleks, dinamik və şərti quruluşa malik olduğunu bildirir. Cəmiyyət hadisələrinin əsl təbiətini başa düşmək üçün bu çoxqatlı strukturları araşdırmağı vacib sayır.
Bu yanaşma dildən istifadənin sosial strukturları yaradıb-bərqərar etdiyini vurğulayır. Tənqidi realizmlə uzlaşan bu metod diskursun sosial məna və struktur qurulmasındakı rolunu analiz edir.
Kultural siyasi iqtisadiyyat iqtisadi strukturları sosial məna, ideologiya və mədəni kontekst daxilində araşdırır. Tənqidi realizm bu yanaşmaya konseptual bazis verir.
Marksizmin struktur analizlərinə tənqidi realist şəkildə yanaşılması və obyektiv sinfi strukturların izahı təklif olunur. Bu istiqamətdə Roy Bhaskarın işləri xüsusilə qeyd olunur.
- ↑ Altheide, D. L., and Johnson, J. M.(1994). Criteria for assessing interpretive validity in qualitative research. In: N. K. Denzin and Y. S. Lincoln (eds), Handbook of Qualitative Research First edition, (pp. 485–499).Thousand Oaks, CA: Sage.
- ↑ Hammersley, M. (1992). Ethnography and realism. In What's Wrong with Ethnography? (pp. 43–56). London: Routledge.
- ↑ Madill, Anna (2012) 'Realism', in Lisa M. Given (ed.) The SAGE Encyclopedia of Qualitative Research Methods, Thousand Oaks NJ, Sage.
- ↑ Bhaskar, Roy. Reclaiming reality : a critical introduction to contemporary philosophy. London: Routledge. 2010. 190. ISBN 978-0-203-84331-4. OCLC 712652144.
- Alderson, P. 2013. Childhoods Real and Imagined: An Introduction to childhood studies and critical realism, Volume 1. London: Routledge.
- Alderson, P. 2021. Critical Realism for Health and Illness Research: A Practical Introduction. Bristol: Policy Press.
- Archer, M., Bhaskar, R., Collier, A., Lawson, T. and Norrie, A., 1998, Critical Realism: Essential Readings, (London, Routledge).
- Archer, R. (2002) Education Policy and Realist Social Theory, (London, Routledge).
- Bhaskar, R., 1975 [1997], A Realist Theory of Science: 2nd edition, (London, Verso).
- Bhaskar, R., 1998, The Possibility of Naturalism: A Philosophical Critique of the Contemporary Human Sciences: Third Edition, (London, Routledge)
- Bhaskar, R., 1993, Dialectic: The Pulse of Freedom, (London, Verso).
- Bhaskar, Roy, Berth Danermark, and Leigh Price. Interdisciplinarity and wellbeing: a critical realist general theory of interdisciplinarity. Routledge, 2017.
- Bhaskar, R. (2016) Enlightened Common Sense: The Philosophy of Critical Realism, edited with a preface by Hartwig, M. London: Routledge.
- Collier, A. 1994, 'Critical Realism: An Introduction to Roy Bhaskar's Philosophy', (London, Verso).Frauley, J. and Pearce, F. (eds). 2007. Critical Realism and the Social Sciences. (Toronto and Buffalo. University of Toronto Press).
- Danermark, B., M. Ekström, L. Jakobs & J.Ch. Karlsson, Explaining Society: An Introduction to Critical Realism in the Social Sciences. (Critical Realism: Interventions), Routledge, Abingdon 2002.
- Hartwig, M. 2007 Dictionary of Critical Realism. London: Routledge.
- Lopez, J. and Potter, G., 2001, After Postmodernism: An Introduction to Critical Realism, (London, The Athlone Press).
- Maton, K., & Moore, R. (Eds.). (2010). Social realism, knowledge and the sociology of education: Coalitions of the mind. London: Continuum.
- Næss, Petter, and Leigh Price, eds. 2016. Crisis system: A critical realist and environmental critique of economics and the economy. Routledge.
- Price, Leigh, and Heila Lotz-Sistka, eds. 2015. Critical realism, environmental learning and social-ecological change. Routledge.
- Sayer, A. (1992) Method in Social Science: A Realist Approach, (London, Routledge)
- Sayer, A. (2000) Realism and Social Science, (London, Sage)