Tədqiqat dizaynı (ing. Research design) — tədqiqatın məqsədinə uyğun olaraq məlumatların necə toplanacağını, təhlil ediləcəyini və şərh olunacağını əvvəlcədən müəyyən edən sistemli plan və ya çərçivə.[1] Tədqiqat dizaynı, elmi araşdırmaların əsas mərhələlərindən biri olub, tədqiqatın etibarlılığını, obyektivliyini və nəticələrin ümumiləşdirilə bilməsini təmin etmək məqsədi daşıyır.[2]
Tədqiqat dizaynları ümumiyyətlə aşağıdakı əsas kateqoriyalara bölünür:[3]
- Kəmiyyət dizaynı – statistik təhlillər və ədədi məlumatlar üzərində qurulmuş tədqiqatdır. Bu dizayn növü səbəb-nəticə əlaqələrinin müəyyən olunmasına imkan verir və aşağıdakı formaları əhatə edir: eksperimental, kvazi-eksperimental və təsviri dizaynlar.[4]
- Keyfiyyət dizaynı – insan təcrübələrinin, sosial və mədəni fenomenlərin dərindən başa düşülməsinə yönəlmişdir. Bu dizayn çərçivəsində etnoqrafiya, fenomenologiya, qavrayış əsaslı tədqiqat və narrativ təhlil kimi yanaşmalar istifadə olunur.
- Qarışıq metod dizaynı – həm kəmiyyət, həm də keyfiyyət metodlarının üstünlüklərindən faydalanaraq inteqrasiya olunmuş bir yanaşmanı təklif edir. Bu növ dizayn kompleks və çoxşaxəli tədqiqat suallarına cavab vermək üçün istifadə olunur.
Tədqiqat dizaynı bir sıra mühüm komponentlərə əsaslanır və bu komponentlər tədqiqatın məqsədyönlü, sistemli və etibarlı şəkildə aparılmasını təmin edir.[5] İlk növbədə, tədqiqat sualı və hipotezin formalaşdırılması vacibdir. Bu mərhələdə tədqiqatın nəyi araşdıracağı və hansı elmi fərziyyənin yoxlanılacağı müəyyən olunur. Daha sonra, məlumat toplama üsulları seçilir. Bu üsullar tədqiqatın növünə uyğun olaraq müşahidə, sorğu, eksperiment, sənəd analizi və ya müsahibə kimi müxtəlif formalarda ola bilər.[6]
Tədqiqatın uğuru üçün nümunə seçimi və iştirakçıların sayı da əhəmiyyətlidir. Bu mərhələdə tədqiqatın kimlər üzərində və hansı kriteriyalara əsasən aparılacağı qərarlaşdırılır.[7] Təhlil strategiyaları və statistik metodlar isə əldə olunan məlumatların elmi şəkildə dəyərləndirilməsi üçün tətbiq olunur. Bu, nəticələrin obyektiv və əsaslandırılmış şəkildə təqdiminə imkan yaradır. Zaman çərçivəsi də tədqiqatın struktur komponentlərindən biridir. Burada tədqiqatın uzununa (müəyyən müddət ərzində təkrarlanan ölçmələr) və ya eninə (birdəfəlik ölçmə) formada aparılması müəyyən edilir.[8]
Etik məsələlər və metodoloji məhdudiyyətlər nəzərə alınmalıdır. Bu, iştirakçıların hüquqlarının qorunmasını, məlumatların məxfiliyini və tədqiqatın nəticələrini təsir edə biləcək məhdudiyyətlərin aşkarlanmasını təmin edir. Bütün bu komponentlərin balanslı və düzgün şəkildə nəzərə alınması tədqiqat dizaynının effektivliyini və elmi dəyərini artırır.[9]
- ↑ Blair, Graeme; Coppock, Alexander; Humphreys, Macartan, Research Design in the Social Sciences: Declaration, Diagnosis, and Redesign (ingilis), Princeton University Press, 2023, doi:10.1515/9780691199580, ISBN 978-0-691-19958-0
- ↑ Muaz, Jalil Mohammad (2013), Practical Guidelines for conducting research. Summarizing good research practice in line with the DCED Standard
- ↑ Wright, Sarah; O'Brien, Bridget C.; Nimmon, Laura; Law, Marcus; Mylopoulos, Maria. "Research Design Considerations". Journal of Graduate Medical Education. 8 (1). 2016: 97–98. doi:10.4300/JGME-D-15-00566.1. ISSN 1949-8349. PMC 4763399. PMID 26913111.
- ↑ Tobi, Hilde; Kampen, Jarl K. "Research design: the methodology for interdisciplinary research framework". Quality & Quantity. 52 (3). 2018: 1209–1225. doi:10.1007/s11135-017-0513-8. ISSN 0033-5177. PMC 5897493. PMID 29674791.
- ↑ Creswell, John W. Research design : qualitative, quantitative, and mixed methods approaches (4th). Thousand Oaks: SAGE Publishing. 2014. ISBN 978-1-4522-2609-5.
- ↑ Robson, C. (1993). Real-world research: A resource for social scientists and practitioner-researchers. Malden: Blackwell Publishing.
- ↑ Creswell, J.W. (2012). Educational research: Planning, conducting, and evaluating quantitative and qualitative research. Upper Saddle River, NJ: Prentice Hall.
- ↑ Diekmann, Andreas. "Are Most Published Research Findings False?". Jahrbücher für Nationalökonomie und Statistik. 231 (5–6). 2011: 628–635. doi:10.1515/jbnst-2011-5-606. ISSN 2366-049X.
- ↑ Adèr, H. J., Gideon J. Mellenbergh, & Hand, D. J. (2008). Advising on research methods: a consultant's companion. Huizen: Johannes van Kessel Publishing. ISBN 978-90-79418-01-5