Bu məqalə Təbriz şəhəri haqqındadır. Digər mənalar üçün Təbriz (dəqiqləşdirmə) səhifəsinə baxın.
Təbriz (fars.تبریز) — İranın şimal-qərbində yerləşən, Şərqi Azərbaycan ostanının mərkəzi və Təbriz metropoliyasının əsas şəhəridir.[2] Bu şəhər İran Azərbaycanı bölgəsinin ən böyük iqtisadi mərkəzi olmaqla yanaşı, həmin bölgənin inzibati, kommunikasiya, ticarət, siyasi, sənaye, mədəni və hərbi baxımdan əsas şəhəri hesab olunur.[3][4]
Təbriz şəhərinin sahəsi 244.51 kvadrat kilometrdir (şəhər ərazisi ilə birlikdə 1014.45 kvadrat kilometr) və bu göstəriciyə əsasən, Tehran və Məşhəddən sonra ölkənin sahə baxımından üçüncü böyük şəhəridir.[5][6][7][8] 2016-cı il (1395 hicri-şəmsi) əhalisinin rəsmi statistikasına əsasən, şəhərin əhalisi 1,584,855 nəfər (şəhər ərazisi üzrə 1,727,476 nəfər) təşkil etmişdir.[9][10][11][12][13][5] Bu say 2022-ci ildə 1,643,960 nəfərə çatmışdır. Bu göstəriciyə əsasən, Təbriz əhali baxımından İranın beşinci və dünyanın 344-cü ən böyük şəhəri sayılır.[14] Şəhər əhalisinin böyük əksəriyyətini azərbaycanlılar təşkil edir[15] və onlar Təbriz ləhcəsində Azərbaycan türkcəsində danışırlar.[4][16]
Təbriz tarix boyu çoxsaylı enişli-yoxuşlu mərhələlərdən keçmişdir. Şəhərin tarixi yadellilər tərəfindən işğallar və dağıdıcı təbii fəlakətlər, xüsusilə də ağır zəlzələlərlə müşayiət olunmuşdur.[17] Müasir Təbrizin təməli Parfiya və Sasanilər dövrünə qədər uzanır.[17]
Təbriz Qacarlar dövründə yenidən dirçəliş mərhələsinə daxil olmuş, bu dövrdə İranın ən mühüm və qabaqcıl şəhəri kimi tanınmışdır.[22] Müasir dövrdə də şəhər ölkənin əsas iqtisadi və sənaye mərkəzlərindən biri hesab olunur.[23] Təbriz 1890-cı ilə qədər əhalinin sayına görə İranın ən böyük şəhəri olmuşdur.[24] Son iki əsrdə Təbriz İranın sosial, mədəni və sənaye sahələrində baş verən bir çox mühüm dəyişikliklərin başlanğıc nöqtəsi olmuşdur; elə ki, bu şəhər İran Konstitusiya İnqilabının məğlub olmasına imkan verməmiş və 1979-cu il İnqilabında oynadığı rol ilə ölkənin modernləşmə prosesində həlledici rol oynamışdır.[4][17][16]
Səhənd dağı. Bəzi tədqiqatçıların fikrinə görə, “Təbriz” (yəni “istini gizlədən”) toponimi bu şəhərə, Səhənd dağının istiliyi və hərarəti gizlətmə xüsusiyyətinə görə verilmişdir.
Yaqut Həməvi “Müʿcəm al-buldān” əsərində məlumat verir ki, onun Təbrizə səfəri zamanı şəhərin adı yerli dildə "Tebriz" şəklində tələffüz olunurdu.[25] Bu müşahidəyə əsaslanan Minorski hesab edir ki, “Təbriz” tələffüzü qədim İran azəri ləhcəsinə mənsub olmalıdır. Bu ləhcə, Xəzər dənizinin cənub bölgələrində danışılan qədim İran dilləri ilə bağlıdır; lakin daha çox ehtimalla, “Təbriz” adının ərəb dilinin “fəlil” qəlibində təhrif olunmuş forması olduğu düşünülə bilər. Şəhər adının erməni dilində yazılışı və onun morfoloji təhlili isə göstərir ki, “Təvrij” ( تَوریژ ) forması "şimali pəhləvi dili" ilə əlaqəlidir. Minorski yekunda belə nəticəyə gəlir ki, bu faktlar Təbriz adının mənşəyinin çox qədim dövrlərə – Sasanilər sülaləsinin əvvəllərinə və ya bəlkə də Parfiya dövrünə qədər uzandığını göstərir.[17]
Mustafa Momeninin "İslam Dünyası Ensiklopediyası"ndakı qeydinə əsasən, Azərbaycanın yerli əhalisi Təbrizi “Turi” (isti su bulağı və ya çay mənasında) adlandırırdı. Hətta XIV əsrin əvvəllərinə qədər Təbriz ətrafındakı kəndlilər bu şəhəri “Turi” adlandırmaqda davam edirdilər. Bu gün də Təbriz yaxınlığında yerləşən Qənbərabad kəndinin sakinləri şəhəri “Turi” adlandırırlar. Qədim mənbələrdə (məsələn, Əbu’l-Fida) şəhərin adı “Turiz” formasında qeyd olunmuşdur. Bu forma hələ də kürd və tat dillərində “Turiz” və “Turi” şəklində işlədilir.[4]
Bəzi şərqşünaslar və qədim mənbələr şəhər adının orta və qədim fars dillərində dərin köklərə malik olduğunu bildirirlər. Adın mənşəyinin üç əsas amillə – istilik, istiylə bağlı fəaliyyətlər və Səhənd dağının vulkanik hərəkətləri ilə əlaqəli olduğunu irəli sürülmüşdür. Erməni mənbələrində şəhərin adı eramızın IV və ya V əsrlərində "Tavrej" və "Tavreş" formasında yazılmış, fars dilində isə “Tavrez” şəklində tələffüz olunmuşdur. Fars dilində 'Təbriz" sözü “qızdırmanı azaltmaq” və ya “isti basqını gizlədən yer” mənasında da yozulur. Bu da Səhənd dağının vulkanik hərəkətləri ilə əlaqələndirilmişdir.[4]Britannica Ensiklopediyası da oxşar nəzəri irəli sürərək, "Təbriz" adını "tap + riz" (yəni “qaynar axıntı”) birləşməsindən yaranmış bir söz kimi şərh edir və bu mənanı şəhər ətrafındakı isti su bulaqları ilə izah edir.[2]
Şəhər adının mənşəyi ilə bağlı xalq arasında məşhur, lakin qeyri-elmi bir rəvayət də mövcuddur. Bu rəvayətə görə, Harun ər-Rəşidin həyat yoldaşı Zübeydə qızdırmalı xəstəliyə tutulmuş və bir neçə gün Təbriz yaxınlığında qaldıqdan sonra oranın xoş havası sayəsində sağalmış, nəticədə burada bir şəhər salınmasını və onun adının “Təbriz” qoyulmasını əmr etmişdir.[26] Lakin Əhməd Kəsrəvi özünün “Azəri ya qədim Azərbaycan dili” adlı əsərində bu cür izahların elmi əsasdan uzaq və xalq arasında dolaşan yanlış rəvayətlər olduğunu vurğulamışdır.[27]
Təbriz bir çox sahələrdə ilk olma xüsusiyyətini qorumuş və "ilklər şəhəri" kimi tanınmışdır.[28][a] Təbriz həmçinin aşağıdakı ad və titullarla tanınır:
İranın ən mühüm kənardan köç qəbul edən şəhərlərindən biri.[46]
Çap və çap evi — İranda ilk mətbəə (çap evi) ərəb əlifbası ilə Mirzə Zeynalabdin Təbrizinin təşəbbüsü ilə 1233 hicri-qəməri ilində Təbrizdə yaradılmışdır. Bu mətbəədə nəşr olunan ilk əsər Mirzə İsa xan Qaimməqamın Cəhadiyyə risaləsi olmuşdur. Çap evi 1245 hicri-qəməri ilində fəaliyyətini dayandırmışdır. O dövrdə "çap" termini işlədilmirdi və mətbəə üçün "basmaxana", "mətbəə", "darü’t-təb" və "darü’t-təbaə" ifadələri işlədilirdi.[47]
Təbriz Amerikan Memorial Məktəbinin binası.Tərbiyət Kitabxanasının girişi.Kitabxana — Tərbiyət kitabxanası İranın ilk ümumi kitabxanasıdır. O, 1300 günəş ilində Məhəmmədəli Tərbiyətin təşəbbüsü ilə Təbrizdə təsis edilmişdir. Əvvəlcə "Maarifin ümumi kitabxanası və oxu zalı" adlandırılan bu kitabxana sonradan onun banisinin şərəfinə "Tərbiyət kitabxanası" adını almışdır. 1335 günəş ilində Təbrizin Milli Kitabxanası yaradılmış, inqilabdan sonra isə Tərbiyət kitabxanasının əlyazmaları oraya köçürülmüşdür. Hazırda burada İranın ilk qeydiyyata alınmış əsəri sayılan Rəb‘-i Rəşidi vəqfnaməsi saxlanılır.[48][47]
Kinoteatrlar — İranda ilk ictimai kino salonu 1279 günəş ilində Təbrizdə fransızlar tərəfindən, onların kilsələrinin yaxınlığında təsis olunmuşdur. Dörd il sonra Tehranda Mirzə İbrahim xan Səhhafbaşı tərəfindən ilk ümumi kino salonu açılmışdır.[47]
Təhsil — İranda ilk yeni tipli məktəb Mirzə Həsən Rüşdiyyə tərəfindən Təbrizin Şeşgilan məhəlləsində yaradılmışdır. O, gənclik illərində Beyruta gedərək oradakı məktəblərdə tədris üsullarını öyrənmiş, daha sonra İstanbula və Misirə səyahət etmişdir. Təbrizə qayıtdıqdan sonra yeni tipli bir məktəb təsis etmişdir.[49] Eyni zamanda, İranda fəaliyyət göstərən ilk modern məktəblərdən biri də amerikalı missionerlərin yaratdığı Amerikan Memorial Məktəbi olmuşdur.[50]
Yeni ədəbiyyat — Mirzə Əbdülrəhim Nəccarzadə Təbrizi (Mirzə Əbdürrəhim Talıbov) İran ədəbiyyatında yeni üslubun başlanğıcını qoyan şəxs kimi tanınır. O, dövrün ağır və mürəkkəb sözlərindən imtina edərək sadə və anlaşıqlı dil işlətməyə başlamışdır. Fars dilində ilk dramaturji əsərləri qələmə alan isə Mirzə Ağa Təbrizi olmuşdur.[47]
Uşaq bağçası və kar-lallar məktəbi — İranda ilk uşaq bağçası və ilk kar və lal məktəbi Təbrizdə təsis edilmişdir. Cabbar Bağçaban Təbrizdə "Bağçeyi-ətfal" (“Uşaqlar bağçası”) adlı ilk məktəbəqədər tərbiyə müəssisəsini yaratmışdır.[51]
Ticarət palatası — İranda ilk Ticarət palatası 1285 günəş ilində Təbrizdə yaradılmışdır. Tehranda ticarət palatası isə Təbrizdən sonra təsis olunmuşdur.[47]
Rabitə — İranda ilk telefon mərkəzi 1280 hicri-qəməri ilində Qasım xan Vali tərəfindən Təbrizdə qurulmuşdur. O, bir neçə ildən sonra Təbrizin ilk bələdiyyə başçısı seçilmişdir.[47]
Enerji — Qasım xan Vali 1281 hicri-qəməri ilində İranda ilk elektrik stansiyasının imtiyazını əldə etmişdir. Onun təşəbbüsü ilə Məcidiyyə xiyabanının kənarları işıqlandırılmışdır.[47]
Tarixi
Qacarlar dövrünə dair İran və Turan xəritəsində Təbrizin yerləşməsi. Almanca qeyd edilmişdir.
Erkən dövr
Təbrizdə, Göy məscidin şimalında yerləşən Dəmir Dövrü Muzeyində aşkar edilmiş qədim qəbirlərdən biri.
Təbriz şəhərinin ilkin tarixi hələ də dəqiq müəyyənləşdirilməmişdir və bu mövzuda müxtəlif elmi mübahisələr mövcuddur. Bəzi tədqiqatçılar iddia edirlər ki, bəşəriyyətin ilkin mədəniyyət beşiklərindən olan "Cənnət bağçası" (Behişt-i Ədən) hazırkı Təbriz şəhərinin yerləşdiyi ərazidə qurulmuşdur.[52] Təbrizə dair mövcud olan ilk yazılı sənəd, Assur hökmdarı II Sarqonun kitabəsidir.[53] 2000-ci illərdə Təbrizin mərkəzində yerləşən Dəmir Dövrü Muzeyinin ərazisində aparılmış arxeoloji qazıntılar nəticəsində aşkar edilmiş tapıntılar, bu ərazidə e.ə. II–I minilliklərə aid sivilizasiyanın mövcud olduğunu göstərir. Təbriz tarix boyu bir neçə dəfə müxtəlif dövlətlərin paytaxtı olmuşdur. Bu kontekstdə, şəhərin ilk dəfə paytaxt funksiyası daşıması Makedoniyalı İskəndərin sərkərdəsi Atropatın dövrünə aiddir.[54]
İslamdan əvvəlki dövr
Bəzi tədqiqatçılar hesab edirlər ki, Assur hökmdarı II Sarqonun (e.ə. 721–705) kitabəsində adı çəkilən "Tarui–Tarəmkis" qalası hazırkı Təbrizin yerində yerləşmişdir. Həmin kitabədə qala böyük, abad və iç-içə keçən müdafiə sədləri ilə təsvir olunur. Bu qala urartuların süvari qoşunlarının ehtiyat atlarının saxlandığı məkan olmuş, lakin Assurilərin hücumu nəticəsində dağıdılmışdır.[4] Bununla belə, Təbrizin Midiya dövrünə aid şəhər və qalalarla əlaqəsi məsələsində tədqiqatçılar arasında fikir ayrılıqları mövcuddur.[17]
Kembric Universitetinin "İran tarixi" adlı əsərdə Təbrizin Sasani dövrünün əvvəllərində (III və ya IV əsr) və ya daha çox ehtimalla VII əsrdə salındığı qeyd edilir.[20] Müasir Təbriz şəhəri "Təvrej" adlı qədim şəhərin xarabalıqları üzərində qurulmuşdur. Təvrej regionun mühüm ticarət mərkəzlərindən biri olmuş və Şərqlə Qərb arasında körpü rolu oynamışdır. Həmin şəhər eramızdan əvvəl bu ərazidə hökmranlıq etmiş Parfiya mənşəli Arşaki hökmdarlarının paytaxtı olmuşdur.[55][56]
1901-ci ildə İranda ilk olan və qonqa adlanan tramvay xəttinin açılışından. İlklər Şəhəri hesab edilən Təbrizin ilk olduğu sahələrdən biri də budur. Abbasi dövrünü əks etdirən xəritə.
İslamdan sonrakı dövr
Güman edilir ki, Təbriz IV əsrdə dağıdılmış və ərəblərin hücumu zamanı kiçik bir kənd vəziyyətində olmuşdur. Azərbaycan 640-cı illərdə Ərəb xilafəti tərəfindən fəth edildikdə onların diqqəti əsasən Ərdəbil şəhərinə yönəlmiş, Təbrizin adı isə o dövrdəki hərbi siyahılarda qeyd olunmamışdır.[17]
Ərəb işğalından sonra bəzi ərəb tayfaları Azərbaycanda məskunlaşmışdır. Abbasi xəlifəsi Mənsurun dövründə, 750-ci illərdə, Yəmənin məşhur Əzd tayfasına mənsub Rəvvad adlı bir şəxs Təbrizdə məskunlaşmış və onun oğulları şəhərin ilk müdafiə divarlarını inşa etmişlər.[4]Yaqut əl-Həməvi qeyd edir ki, Təbriz kənd statusunda olmuş, lakin Rəvvad əl-Əzdi xəlifə Mütəvəkkilin dövründə oraya gəlmiş, onun oğlu Vəcna və qardaşları burada saraylar inşa etmiş və şəhərin ətrafına divar çəkmişlər. Bundan sonra əhali şəhərə axın etməyə başlamışdır.[25]
Təbriz III hicri əsrin ilk yarısından etibarən genişlənməyə başlamış və bölgədəki əhəmiyyəti artmışdır. Belə ki, IX əsrdə baş verən dağıdıcı zəlzələdən sonra Abbasi xəlifəsi Mütəvəkkil dərhal şəhərin bərpası üçün göstəriş vermişdir.[4] Şəhər Rəvvadi hökmdarı Əbu Mənsur Vəhsudanın dövründə daha da inkişaf etmiş, lakin 1054-cü ildəki zəlzələ nəticəsində yenidən ciddi dağıntılara məruz qalmışdır.[4] Şair və səyyah Nasir Xosrov 1060-ci ildə Təbrizə səfəri zamanı şəhərin ölçüsünü 1400x1400 addım olaraq qeyd edir ki, bu da şəhərin sahəsinin bir kvadrat kilometri aşmadığını göstərir.[57]
Rəvvadi sülaləsi üzvləri fasilələrlə Səlcuqilərin Azərbaycanı ələ keçirməsinə qədər Təbrizin idarəsində olmuşlar. Beləki Səlcuq sultanıToğrul bəy, Vəhsudan Rəvvadini özünə tabe etmiş və İbn əl-Əsirə görə, onun oğlu Məmlanı Azərbaycanın hakimi təyin etmişdir. Toğrulun varisi Alp Arslan Məmlanı vəzifəsindən azad etmiş və bununla da Rəvvadi sülaləsinin dörd əsrə yaxın davam edən hakimiyyətinə son verilmişdir.[4]
Elxanilər dövrünün görkəmli ədəbi abidələrindən biri olan Səfinəyi-Təbriz əsərinin bir səhifəsi. Hicri 721–723-cü illər arasında Əbülməcid Təbrizi tərəfindən Təbrizdə tərtib edilmiş və üzü köçürülmüşdür.Osmanlı riyaziyyatçısı olan Matrakçı Nasuh tərəfindən 16-cı əsrdə hazırlanmış və Təbriz şəhərinin təsvir edildiyi rəsm əsəri.
Səlcuqlar dövrünün tarixi mənbələrində Təbriz barəsində geniş məlumat yoxdur. "Rahat əs-Sudur" adlı əsərdə qeyd edilir ki, Toğrul bəy xəlifənin qızı ilə toy məclisini bu şəhər yaxınlığında təşkil etmişdir.[60] 1030-cu ildə Qəznəvi sultanı Mahmudun vəfatından sonra oğlu Davud ilə qardaşı Məsud arasında Təbrizə nəzarət uğrunda münaqişə yaranmış və nəticədə Davud qalib gələrək Təbrizi öz iqamətgahına çevirmişdir. Tarixi mənbələrdən göründüyü kimi, Qızıl Arslanın hakimiyyətindən etibarən Təbriz daimi olaraq Azərbaycanın paytaxtı funksiyasını daşımağa başlamışdır. VII hicri əsrin əvvəllərində monqollar iki dəfə Təbrizə hücum etmiş, lakin təzminat alaraq geri çəkilmişlər. Lakin sonradan bütövlükdə Azərbaycan və Təbriz onların nəzarətinə keçmişdir.[57]
Elxanilər dövründə Təbriz özünün ən parlaq dövrünü yaşamışdır. Elxanilər sülaləsinin ikinci hökmdarı Abaqa xan Təbrizi paytaxt seçmiş və Nil çayından Mərkəzi Asiyaya qədər uzanan geniş ərazidə hakimiyyətini bu şəhərdən idarə etmişdir. Qazan xanın hakimiyyəti dövründə həyata keçirilən islahatlar bu şəhərdən başlamış, Şənb-i Qazan və Rəbi-Rəşidi kimi yeni şəhər layihələri də bu dövrdə inşa edilmişdir. 1275-ci ildə bu şəhərdən keçən venesiyalı səyyah Marko Polo Təbrizin o dövrdəki inkişafı və çiçəklənməsi haqqında ətraflı məlumat vermişdir:[61]
...çox böyük bir şəhərdir ki, gözəl və füsunkar bağlarla əhatələnmişdir. Şəhərin yerləşmə mövqeyi o qədər əlverişlidir ki, müxtəlif bölgələrdən mallar buraya gətirilir. Latın tacirləri, xüsusilə də genuyalılar bu şəhərə üz tuturlar ki, digər bölgələrdən gətirilmiş malları buradan əldə etsinlər.
Təbrizin çiçəklənmə dövrü Teymurilər, Qaraqoyunlular və Səfəvilər sülaləsinin ilk illərində də davam etmişdir.[20] 1500-cü ildə Şah İsmayıl Təbrizi ələ keçirərək Səfəvilər dövlətinin ilk paytaxtını bu şəhərdə təsis etmişdir. Bu dövrdə Təbrizin təqribən 200–300 min nəfərlik əhalisinin üçdə ikisi sünni məzhəbinə mənsub idi və qısa zamanda bu əhali üzərində şiə məzhəbinin zorla tətbiq olunmasına yönəlik siyasət həyata keçirildi. Şəhərin Osmanlı sərhədinə yaxın olması, onu bu imperiyanın təhdidləri qarşısında həssas və müdafiəsiz vəziyyətə saldı; nəticədə Təbriz bir neçə dəfə Osmanlılar tərəfindən işğal edildi. Nəhayət, Şah I TəhmasibSəfəvi paytaxtı Təbrizdən Qəzvinə köçürdü.[17]
1673-cü ildə Təbriz şəhərinin panoramik görünüşü. Jan Şarden tərəfindən hazırlanmışdır.
Səfəvilərin Osmanlı ilə baş vermiş müharibələr zamanı Təbriz yenidən Osmanlı qoşunları tərəfindən işğal olundu. 1585-ci ildə baş verən işğalda şəhər əhalisi Osmanlı qüvvələri tərəfindən qətliam və talanla üzləşdi.[62]1721-ci ildə baş vermiş dağıdıcı zəlzələdə şəhərin səksən min sakini həlak oldu. Ardınca, 1724–1725-ci illərdə Təbrizin yenidən Osmanlılar tərəfindən işğalı zamanı xeyli insan Osmanlı qoşunları tərəfindən qətlə yetirildi.[63] 1780-ci ildə baş vermiş digər güclü zəlzələdə isə daha iki yüz min nəfər həyatını itirdi.[64] Bu saysız-hesabsız fəlakətlər nəticəsində XVIII əsrin sonlarına doğru Təbriz əhalisi cəmi otuz min nəfərə düşdü və şəhər "ruhlar şəhəri"nə çevrildi. Həmin dövrdə şəhərin hər bir məhəlləsi və ya hissəsi ayrı-ayrı ailələr tərəfindən idarə olunurdu.
Təbrizin köhnə qapılarından biri (1841).
Qacarlar dövrünün başlanğıcı ilə Təbriz yenidən diqqət mərkəzinə çevrildi. Bu şəhər Qacar sülaləsi tərəfindən vəliəhdin iqamətgahı kimi seçildi.[17]Qacar–Rusiya müharibələrinin başlandığı dövrdə Təbriz, Rusiya ordusunun əsas hədəflərindən biri hesab olunurdu. Nəhayət, 1826-cı ildə ruslar Təbrizi işğal etdilər. Qacarlarla Rusiya arasında sülh sazişinin imzalanmasından sonra şəhər yenidən Qacar qüvvələrinin nəzarətinə keçdi. Sülhün ardınca, dövrün vəliəhdi və Azərbaycan valisi Abbas Mirzə şəhərdə geniş islahatlara və modernləşdirmə tədbirlərinə başladı. O, şəhərin yeni planını hazırlatdı və Təbrizin yenidən qurulmasına təşəbbüs göstərdi. Abbas Mirzə Təbrizdə yeni poçt sistemi və müasir vergi sisteminin təməlini qoydu, eləcə də Qacar ordusunun hərbi modernləşdirilməsi və əlaqəli sənaye sahələrinin inkişafı bu şəhərdən başlandı.[65]
Təbrizin əsrlər boyu davam edən ticarət və mədəni mübadilələrinin genişlənməsi və bu şəhərin iqtisadi mərkəz kimi formalaşması, onun mülki və sosial institutlarının inkişafına mühüm töhfə vermişdir. Xüsusilə Qacarlar dövründə bölgədəki nisbi sabitlik, şəhərin Osmanlı və Rusiya ilə qonşuluqda yerləşməsi, habelə Şərq-Qərb arasında strateji tranzit mövqeyi Təbrizin inkişafını daha da sürətləndirmişdir. Məhz bu səbəbdən müasir sivilizasiyanın bir çox nailiyyətləri və yenilikləri ölkə səviyyəsində ilk dəfə Təbrizdə ortaya çıxmışdır. Həmin dövrdə ideoloji hərəkatlar, sosial, iqtisadi və texniki dəyişikliklər, eləcə də mülki institutlar, İranın digər bölgələrindən öncə bu şəhərdə təşəkkül tapmışdır.[4] İran tarixində ilk çapxana,[66] ilk ictimai kino,[67] ilk uşaq bağçası, ilk eşitmə və nitq məhdudiyyətli şəxslər üçün məktəb, həm fars, həm də Azərbaycan türkcəsində müasir ədəbiyyat və dram əsərləri, və ilk elektrikləşdirilmiş küçə məhz Təbrizdə yaradılmışdır. Buna görə də Təbriz "ilklərin şəhəri" kimi tanınır.[68]
Təbrizin Qərbə aparan ticarət yollarına yaxınlığı bu şəhərdə maarifçi və azadlıqsevər hərəkatların yaranmasına zəmin yaratmışdır. Bu təsirin ən bariz təzahürü Təbrizin Məşrutə hərəkatında oynadığı mühüm rolda öz əksini tapır. Məşrutənin Məhəmmədəli şah Qacar tərəfindən yatırılmasından sonra Tehrandakı hərəkət tamamilə susdurulmuşdu. Lakin Təbrizdə hələ də bəzi məhəllələrdə Səttar xan (Sərdari-milli), Bağır xan (Salar-milli) və Şeyxülislam kimi şəxslər bu uğurun davam etdirilməsinə çalışırdılar.[69] Təbrizdəki müqavimət dövlət qüvvələrinin sərt reaksiyası ilə üzləşdi və şəhər bir neçə ay müddətinə mühasirəyə alındı. Nəhayət, aclığın böhran həddinə çatdığı bir vaxtda, Rus kazaklarının konsulun həyatını qorumaq bəhanəsilə müdaxiləsi nəticəsində mühasirə yarıldı və məşrutəçi qüvvələr Tehrana doğru hərəkət etdilər. Eyni zamanda İsfahan və Gilanın cənub bölgələrində də xalq ayağa qalxdı. Məşrutəçilərin hücumu və Tehranın ələ keçirilməsi ilə, Təbrizdən başlanan bu hərəkət nəticəsində Məşrutə hərəkatı qələbə qazandı.[69]
Lakin Məşrutənin qələbəsindən sonra Təbriz azadlıq uğrunda mübarizənin ağır bədəlini ödəməli oldu. Dekabr 1911-ci ildə rus qoşunları yenidən Təbrizə hücum etdilər və şəhəri işğal etdilər. İşğaldan sonra azadlıq tərəfdarları və sadə vətəndaşlara qarşı qətliam və zorakılıqlar həyata keçirildi. Rusların işğalı Birinci Dünya Müharibəsinin sonlarına qədər davam etdi və bu müddətdə Təbriz müxtəlif tərəflər arasında əldən-ələ keçdi.[70]
Birinci Dünya Müharibəsinin sonlarında Rusiyada baş verən inqilab nəticəsində, rus qoşunları Təbrizi tərk etdilər və hakimiyyəti İran Demokrat Partiyasının yerli komitəsinə verdilər. Lakin rusların geri çəkilməsilə yaranan hərbi boşluqdan istifadə edən Osmanlı imperiyasının qüvvələri Təbrizi ələ keçirdi və şəhərin demokrat liderlərini, o cümlədən Şeyx Məhəmməd Xiyabanini sürgün etdilər. Osmanlı imperiyasının süqutundan sonra Təbriz yenidən İranın nəzarətinə keçdi. Xiyabani sürgündən qayıtdıqdan sonra "Azadistan dövləti" adlı muxtar hökumət qurdu, lakin bu qurum tezliklə mərkəzi hökumət tərəfindən dağıdıldı və rəhbərləri qətlə yetirildi. 1921-ci ildə Rza xan və Seyid Ziya Tehran şəhərində dövlət çevrilişi həyata keçirərək ölkədə siyasi hakimiyyəti ələ keçirdilər. Çevrilişdən sonra ölkənin müxtəlif bölgələrində narazılıqlar yarandı. Bu narazılıqlardan biri mayor Lahutinin Təbrizdə təşkil etdiyi və yerli demokratların dəstək verdiyi üsyan idi. Lakin bu üsyan cəmi bir həftə davam etdi və İran kazakları tərəfindən yatırıldı.[71]
Rza şah dövründə "bir millət, bir dövlət" siyasəti tətbiq olundu. Bu siyasət əhalinin dilindən tutmuş bütün ictimai sahələrin vahidləşdirilməsinə yönəlmişdi. Bu dövrdə Azərbaycan türkcəsi də daxil olmaqla, digər dillərdə nəşr və çap tamamilə qadağan edildi. Ənənəvi təhsil sistemi ləğv edilərək, yalnız fars dilində tədris olunan müasir təhsil sistemi ilə əvəz olundu. Bundan əlavə, digər bölgələrdə sənayeləşmə siyasəti aparıldığı halda, Azərbaycan bu prosesdən ciddi şəkildə kənarda saxlanıldı. Ənənəvi olaraq özünün dövlət xadimləri olan Təbriz mərkəzli Azərbaycan vilayəti iki hissəyə bölündü: Şərqi Azərbaycan (mərkəzi Təbriz) və Qərbi Azərbaycan (mərkəzi Rzaiyyə – yeni yaradılmış adla əvvəlki Urmiya). Beləliklə, bir vaxtlar Qərbə açılan İran qapısı olan bu bölgə, ölkənin sadəcə taxıl anbarına çevrildi.[72]
İkinci Dünya Müharibəsi dövründə İranın müttəfiqlər tərəfindən işğalı nəticəsində Rza şah hakimiyyətdən uzaqlaşdırıldı və Təbriz Sovet qoşunları tərəfindən işğal olundu. Müharibə başa çatdıqdan sonra Sovetlər bölgədən çıxmaqdan imtina etdilər və 1945-ci ildə Seyid Cəfər Pişəvərinin rəhbərlik etdiyi Azərbaycan Demokrat FirqəsiSSRİ-nin dəstəyi ilə Təbrizi mərkəz qəbul edərək mərkəzi hökumətdən ayrılmaq məqsədilə muxtar bir hökumət qurdu. Lakin Sovet qoşunlarının geri çəkilməsi və İran ordusunun hücumu ilə, bu muxtar hökumət bir il sonra süquta uğradı. Sovetlərin "dəmir pərdə" siyasəti və İranın şimal sərhədlərinin bağlanması nəticəsində Təbrizin ticarət həyatına və region ölkələri ilə olan mübadiləsinə ciddi zərbə dəydi.[20]
Təbriz şəhərinin yeni hissəsində müasir binaların tikintisi.
1978-ci ilin fevral ayında Təbrizdə 19 Dey hadisələrinin (Qum şəhərində öldürülənlərin) 40-cı günü münasibətilə keçirilən mitinq polis və təhlükəsizlik qüvvələri ilə qarşıdurmaya səbəb oldu.[73] Etirazçılar şəhərin əksər hissəsini ələ keçirdilər. İran İslam İnqilabından sonra, Ayətullah Şəriətmədariyə yaxın olan və Azərbaycan türklərinin hüquqlarının tanınmasını tələb edən və din ilə hakimiyyətin qarışmasına müxalif olan Müsəlman Xalq Respublikası Partiyasının tərəfdarları Təbrizdə bir sıra etiraz aksiyaları təşkil etdilər.[74] Etirazlar zamanı Təbriz Hərbi Hava Qüvvələrinin bazası daxil olmaqla, bəzi hərbi qüvvələr etirazçılara dəstək verdilər. Onlar güc nümayiş etdirmək məqsədilə altı Phantom qırıcı təyyarəni şəhər üzərində aşağı hündürlükdə uçurdular.[75][76] Nəzarət əsas mərkəzlərə, o cümlədən Təbriz radiosuna və hava bazasına keçdi. Lakin Tehran hakimiyyətini dəstəkləyən Sepah (İslam İnqilabı Keşikçiləri Korpusu) qüvvələrinin və Təbriz Universitetindəki solçu tələbələrin müdaxiləsi ilə qarşıdurmalar daha da kəskinləşdi. Qumda yaşayan Ayətullah Şəriətmədari dövlət televiziyası vasitəsilə xalqa müraciət edərək zorakılıqlardan çəkinməyə çağırdı. Nəhayət, Xalq Müsəlman Partiyası ləğv edildi, Şəriətmədari ev dustaqlığına məruz qaldı və bu hərəkatın fəaliyyəti sonlandırıldı.[77]
İran-İraq müharibəsi dövründə Təbriz də ölkənin qərb bölgələri kimi bu savaşdan təsirləndi. Təbrizin könüllü qüvvələri cəbhədə fəal iştirak etdilər. Rəsmi statistikaya görə, bu şəhərin müharibədə verdiyi şəhid sayı 4200 nəfəri aşırdı.[4] Müharibə dövründə İraq Hərbi Hava Qüvvələri tərəfindən Təbrizin sənaye və yaşayış bölgələri 40-dan çox dəfə bombalandı.[78] Bu hücumlar nəticəsində, o cümlədən Təbriz Universitetində təhsil alan 22 tələbə həlak olmuşdur.[79]
Müharibədən sonra şəhərin inkişafı sürətlə davam etmişdir. Lakin bu inkişaf nəqliyyat, şəhərsalma və ətraf mühitlə bağlı ciddi problemlərin yaranmasına səbəb olmuşdur. İslam İnqilabından və müharibədən sonrakı illərdə Təbrizin inkişafı vahid və balanslaşdırılmış şəhər planlamasından kənar şəkildə həyata keçirilmişdir. Bu idarəsiz genişlənmə şəhərdə və ətrafında infrastruktur və ekoloji problemlərin dərinləşməsinə gətirib çıxarmışdır.[80] Son illərdə isə şəhərin tarazlı inkişafını təmin etmək məqsədilə yeni şəhərsalma proqramları hazırlanmışdır.[81][82]
Təbriz Şərqi Azərbaycan vilayətinin qərbində, Təbriz düzənliyinin şərq və cənub-şərq ucqarında yerləşir. Şəhər şimaldan Pəkkəçin və Eynəli dağları, şimal-şərqdən Guzni və Bababağı dağları, şərqdən Payan dərəsi və cənubdan Səhənd dağ silsiləsinin ətəkləri ilə əhatə olunmuşdur.[4][83][84]
Təbriz şəhəri şimal, cənub və şərq tərəfdən dağlıq relyeflə, qərbdən isə Təbriz düzənliyinin düzən əraziləri və Acıçay çayının duzlu bataqlıqları ilə əhatələnmişdir və bu səbəbdən şəhər nisbətən iri bir çökəklik və ya dağlararası düzənlik formasında yerləşir. Şəhərin dəniz səviyyəsindən olan hündürlüyü Mərənd üç yolundan 1348 metr, Zəfəraniyyə məhəlləsində isə 1561 metr olmaqla dəyişkəndir.[4] Ümumilikdə Təbrizin relyef meyli şəhərin mərkəzinə və oradan qərbə doğrudur. Təbrizin avtomobil yolu ilə məsafəsi Ərdəbilə 219 km, Zəncana 280 km, Urmiyəyə 149 km və Tehrana 599 km-dir.[85]
Təbrizin sahəsi 1901-ci ildən 1985-ci ilə qədər təqribən 20 dəfə artmışdır. Belə ki, şəhərin sahəsi 1901-ci ildə təxminən 7 kvadrat kilometr olduğu halda, 1956-ci ildə 17,7 kvadrat kilometrə, 1976-ci ildə 45,8 kvadrat kilometrə və nəhayət, 1985-ci ildə 140 kvadrat kilometrə çatmışdır.[4]
2006-ci ildə Təbrizin sahəsi 237,45 kvadrat kilometrə yüksəlmişdir ki, bunun 25,22 kvadrat kilometri, yəni şəhərin ümumi sahəsinin 11 faizi köhnəlmiş (fiziki cəhətdən aşınmış və struktur baxımından zəif) tikililərdən ibarət olmuşdur.[86]
Çaylar
Təbriz bazarının şimal hissəsini onun əsas hissəsi ilə birləşdirən və Meydançay üzərində salınmış Bazar körpüsü.
Təbrizin ətrafından və şəhər daxilindən iki çay axır:[4]
– Acıçay (və ya Talxarud), daimi axan çaydır və şəhərin şimal-qərbindən keçir.
– Meydançay, fəsil xarakterli çaydır, şəhərin mərkəzindən keçdikdən sonra şimal-qərbdə Acıçaya birləşir.
Acıçay
Acıçay çayı Savalan dağının cənub ətəklərindən başlanır, Sərab düzənliyindən keçərək, şimaldan Qoşadağ, cənubdan isə Bozquş və Səhənd dağlarının ətəklərindən axan bir neçə qolla birləşir və Təbriz düzənliyinə daxil olur. Daha sonra Təbriz–Azərşəhr yolu boyunca cənub-qərb istiqamətində axaraq, Gogan ətrafında Urmiya gölünə tökülür.[4] Acıçayın suları Təbrizin şimal-şərqində gilli və duzlu torpaqlardan keçdiyi üçün acı və şordur, bu səbəbdən əkinçilik üçün yararsızdır. Çayın orta illik su sərfi Təbrizin şimal-şərqində yerləşən Vənyar ölçmə məntəqəsində saniyədə 12,5–15 kubmetr arasında dəyişir.[4]
Meydançay (Qarıçay)
Meydançay, Acıçayla müqayisədə daha az su sərfinə malikdir; ilin çox aylarında azsulu olur, isti aylarda isə bəzən tamamilə quruyur. Çay Səhənd dağının cənub-şərq ətəklərindən başlayaraq, Liqvan dərəsindən keçib Təbrizin cənub-şərqində yerləşən Basmınc şəhərinə çatır. Yolboyu mövsümi və kiçik qolların (məsələn, Esbəriz) birləşməsi ilə suyu artır. Meydançay Təbrizə şərqdən daxil olur, şəhərin içindən şərq–qərb istiqamətində axaraq, qərb hissəsindəki əkin sahələrini keçdikdən sonra, Təbrizin şimal-qərbində, hava limanı yaxınlığında Acıçaya qovuşur.[4]
Təbrizin iqlimi quru və isti yaylar, soyuq qışlarla səciyyələnən quru step tipidir. Qış soyuqları ərazinin yüksəkliyi və dağlıq relyefi ilə əlaqədardır.[2] Yay aylarında iqlim quru və isti olsa da, Səhənd dağına yaxınlıq və şəhər ətrafında mövcud olan çoxsaylı bağlar havanın temperaturunu müəyyən qədər yumşaldır.[17]
Təbrizin orta temperaturu ilin ən isti ayında 25,4 °C, ən soyuq ayında −2,5 °C, fərvərdin ayında 10,5 °C, mehr ayında isə 14,1 °C təşkil edir. İllik orta temperatur 11,9 °C-dir. Şəhərin illik orta yağıntı miqdarı, İranın əksər şəhərlərində olduğu kimi, azdır və təxminən 330,1 mm-dir. Yay mövsümündə yağıntılar çox az olur və nadir hallarda yağış müşahidə edilir.[4]
Təbriz zəlzələ təhlükəsi yüksək olan bir ərazidə yerləşir[2] və tarix boyu dəfələrlə güclü zəlzələ ilə üzləşmişdir. Şəhərin şahid olduğu ən dağıdıcı zəlzələ 1780-ci ildə baş vermişdir.[17][57]
Təbrizdə zəif yer hərəkətləri demək olar ki, hər gün qeydə alınır. Böyük və dağıdıcı zəlzələlərin əsas səbəbi, Təbrizin Əlburz və Zaqros dağ silsilələrinin qovşağında yerləşməsi və bu ərazinin Alp-Himalay seysmik kəmərinin üzərində olmasıdır. Bu kəmər Atlantik okeanının ortalarından başlayaraq Aralıq dənizi, Türkiyənin şimalı, İran, Hindistan, Çin və Filippin adalarından keçərək Sakit okeanı əhatə edən başqa bir seysmik kəmərə birləşir. Cənubi Azərbaycanın mühüm tektonik qırılma xətlərindən biri Təbrizin şimal fayıdır. Bu fay Təbriz–Bostanabad magistral yolu boyunca Miyanə istiqamətində uzanır və 1721-ci ildə baş vermiş, 7,6 bal gücündəki zəlzələnin səbəbkarı olmuşdur. Hərçənd bu qırıq son əsrdə fəallıq göstərməmişdir, lakin onun yenidən hərəkətə keçməsi ehtimalını göstərən elmi dəlillər mövcuddur. Statistik məlumatlara əsasən, Təbrizdə güclü və dağıdıcı zəlzələlərin təkrarlanma dövrü təxminən 260 ilə çata bilər.[88]
Təbrizdə qeydə alınmış bəzi mühüm zəlzələlər:
857/858-ci il – Abbasi xəlifəsi Əbül-Fəzl Cəfər Mütəvəkkilin dövründə baş verən zəlzələ nəticəsində Təbriz tamamilə dağıdılmış, lakin onun hakimiyyəti bitməmiş yenidən bərpa olunmuşdur.[17]
1042-ci il – Təbriz güclü zəlzələdən ciddi zərər görmüşdür. Əbu Tahir Şirazi adlı bir münəccim bu zəlzələni əvvəlcədən proqnozlaşdırmışdı.[17]Nasir Xosrovun səfərnaməsində bu hadisə belə təsvir olunur:[89]
Mənə rəvayət etdilər ki, bu şəhərdə hicri 434-cü ilin Rəbiüləvvəl ayının 17-ci günü, cümə axşamı gecəsi, müstarəqə günlərində, xüftən namazından sonra zəlzələ baş verdi. Şəhərin bir hissəsi dağıldı, digər hissəsinə isə ziyan dəymədi. Dedilər ki, qırx min nəfər həlak oldu. Mən Təbrizdə Qətran adlı bir şairlə tanış oldum. O, gözəl şeir söyləyirdi, lakin fars dilini yaxşı bilmirdi. Yanıma gəlib Mənhək və Dəqiqinin divanlarını gətirdi, mənə oxudu, başa düşmədiyi mənaları soruşdu, izah etdiklərimi yazdı və öz şeirlərini də mənə oxudu.
Allah Təbriz xalqına fəlakət göndərdi,
Göy üzü Təbrizin nemətini zaval ilə əvəzlədi.
Ucalıq çökdü, çökəklik yüksəldi,
Dağlar quma, qumlar isə dağa çevrildi.
Yer yarıldı, bitkilər əyildi,
Dənizlər coşdu, dağlar hərəkətə gəldi.
Elə saraylar vardı ki, damı göylərə toxunurdu,
Elə ağaclar vardı ki, budağı ayı sığallayırdı.
O ağaclardan indi yalnız iz qalıb,
O saraylardan isə ancaq xarabalıq.
Kim ki fəryaddan qurtulmuşdu, saç kimi pərişan idi,
Kim ki nalədən xilas olmuşdu, nalə kimi əyilmişdi.
Heç kəs yox idi ki, başqasına “ağlama” desin,
Heç kəs yox idi ki, ona “inləmə” söyləsin.
Mən onu gözlərimlə Qiyamət günü kimi gördüm,
Mehdi bayrağının önündə, Dəccal fitnəsinin içində.
Uca Allah dünyanın gözəlliyindən bu bəlanı uzaq etsin,
Çünki azacıq belə fəlakət gözəlliyi məhv edir.
1780-ci ildə Təbrizdə baş verən zəlzələ böyük dağıntılar törətmişdir.[17]
Hazırda Təbrizdə fövqəladə hallar və təbii fəlakətlər, xüsusilə zəlzələ zamanı vətəndaşların yerləşdirilməsi üçün təhlükəsiz şəhərcik mövcuddur. Bu şəhərcik Şəhid Kəsaiy magistralının yuxarı hissəsində, Abbas Mirzə meşə parkının yanında yerləşir və 10 min nəfərlik yerləşmə tutumuna malikdir; fövqəladə hallarda isə 20 min nəfərə qədər insanı qəbul edə bilir.[90]
Təbriz əhalisinin dili Azərbaycan türkcəsidir, həmçinin şəhərdə azsaylı farsdilli və erməni icmaları da yaşayır ki, onlar da Azərbaycan türkcəsini mükəmməl bilirlər.[91]
Təbriz əhalisinin böyük əksəriyyəti müsəlman və On iki imam şiəliyinə mənsubdur. Bununla yanaşı, şəhərdə azsaylı dini icmalar da yaşayır: 1 097 nəfər erməni xristian, 503 nəfər assuriyalı, 26 nəfər zərdüşt, 17 nəfər digər xristian məzhəblərindən olanlar və 5 nəfər yəhudi.[94]
1501-ci ildə Şah I İsmayıl Təbrizdə taxta çıxarkən, şəhər əhalisinin çoxu sünni məzhəbində olsa da, on iki imamçı şiəliyi İranın rəsmi məzhəbi elan etmişdir.[95]
Təbrizdə həmçinin əhəmiyyətli sayda Əhli-Həqq icması mövcuddur. Qeyri-rəsmi qaydaya görə, bu icmanın sayı heç vaxt dəqiq qeydiyyata alınmır; lakin şəhərə gələn hər bir ziyarətçi onları, xüsusilə uzun bığlarından, asanlıqla tanıya bilər. Təbrizin 1850-ci ilin iyulunda Seyid Əli Məhəmməd Babın edam yeri olması səbəbindən, şəhərdə müəyyən sayda bəhai icmasının da yaşadığı ehtimal olunur.[96]
Şəhərdəki ən böyük qeyri-müsəlman azlıq olan ermənilər, I Dünya Müharibəsi dövründə Osmanlı imperiyasının törətdiyi məcburi köçürülmə zamanı Təbrizə və Azərbaycanın digər bölgələrinə sığınmış, burada məskunlaşmışlar. Təbriz erməniləri, xristian məzhəblərindən biri olan Erməni Apostol (Qriqoryan) kilsəsinə mənsubdurlar.[97]
Keçmişdə Təbrizdə kiçik yəhudi icması da yaşamışdır.[98] 1285-ci ildə Hülakü xan öz sülaləsini qurduqdan sonra, çoxlu yəhudi bu şəhərə köç etmişdir.[99] Lakin Səfəvilər dövründə onlara qarşı tətbiq edilən ayrı-seçkilik və təzyiqlər nəticəsində Təbriz yəhudiləri dağılmışdır.[100] XIX əsrdə onların şəhərin xalçaçılıq sənayesində mühüm rola malik olduqları qeyd olunur.[101] Günümüzdə isə Təbrizin yəhudi əhalisinin hamısı Tehrana köçmüşdür.[98]
Təbriz şəhərinin tarixən Qərbə ticarət marşrutunun son nöqtəsində və İpək Yolunun üzərində yerləşməsi ticarətin inkişafına şərait yaratmışdır. Bu amil şəhərdə mədəniyyət və incəsənətin də tərəqqisinə təkan vermişdir. Rəbi-Rəşidi kimi təhsil müəssisələrinin yaradılması bu inkişafı daha da gücləndirmişdir. Müasir dövrdə isə XIX əsrin sonlarında Memorial Məktəbinin təsis olunması, daha sonra Təbriz Universitetinin qurulması və şəhərdə maarifçi cərəyanların mövcudluğu bu şəhərdə mədəni mübadilələrin inkişafına böyük təsir göstərmişdir. Təbriz həmçinin İranın məşhur məktəblərindən biri olan Təbriz məktəbinin də mərkəzidir. Bu məktəb Elxanilər, Cəlairilər, Qaraqoyunlu və Ağqoyunlu dövlətləri, eləcə də Səfəvilər dövründə formalaşmışdır.[102]
Təbriz poeziya, ədəbiyyat, incəsənət, xəttatlıq, tarix, siyasət, fiqh, təfsir və fəlsəfə sahələrində çox sayda tanınmış şəxsiyyətlər yetişdirmişdir.[4] Tarixən Təbrizin məşhur şəxsiyyətləri arasında XV əsrin şafii fiqhçisi Nizaməddin Təbrizi, XI əsrin şairi Qətran Təbrizi, eyni əsrin əvvəllərində yaşamış ərəb ədəbiyyatı alimi və epik şeirlər toplusunun müəllifi Xətib Təbrizi, XV əsrin şafii təfsirçisi Tacəddin Təbrizi, XVI əsrin şair və mistiki Molla Qasım Ənvər, XVIII əsrin şair və müdriki Molla Rəcəbəli Təbrizi, eyni əsrin gözəl xəttat və şairi Bədiüzzaman Təbrizi yer alır.[4]
İki rəqib alimin hekayəti, 1539-1543, Təbriz miniatür məktəbi
İsfəndiyarın qurdlarla savaşı. "Demott Şahnaməsi". 1370-ci il
Əbdülbaqi Bakuvinin çəkdiyi "İki əmir" portreti. Topqapı muzeyi, İstanbul
İranlılarla Turanlılar arasındakı döyüşdən səhnə, “Şahnamə”dən. Saray albomlarından, Təbriz, XIV əsrin ikinci yarısı.
Sakinləri
Yeni Səhənd şəhərində məscidin görünüşü və arxa planda şəhərin fasadının bir hissəsi. Səhənd Təbrizin daşqından ziyan görən əhalisini yerləşdirmək üçün nəzərdə tutulmuş və tikilmişdir.
2016-cı ildə Təbrizin əhalisi 1 584 855 nəfər olmuş, 2022-ci ildə isə bu rəqəm 1 643 960 nəfərə çatmışdır. Bu göstəriciyə görə Təbriz, Tehrandan, Məşhəddən, İsfahandan və Şirazdan sonra İranın ən çox əhalisi olan beşinci şəhəridir.[103] XIX əsrin sonlarına, yəni Nəsrəddin şah Qacarın hakimiyyətinin son dövrlərinə qədər, Təbriz İranın ən böyük şəhəri hesab olunurdu.[104][105][106][107][108][24]
Birinci yer (1890-cı ildən əvvəl) – 1868-ci ildə Təbriz İranın ən çox əhalisi olan şəhəri idi, Tehran isə ikinci yerdə qərarlaşmışdı.[24]
İkinci yer (1868–1964) – 1868-cu ildə Təbriz və Tehranın əhalisi bərabərləşmiş, bundan sonra Təbriz ikinci yerə enmişdir.[24]
Üçüncü yer (1964–1966) – 1964-cü ildə İsfahanın əhalisi Təbrizi keçmişdir.[24]
Dördüncü yer (1966–2007) – 1966-ci ildə Məşhədin əhalisi Təbrizi ötərək üçüncü yeri tutmuş, Təbriz isə dördüncü yerə enmişdir.[104]
Beşinci yer (2007–2016) – 2007-cı ildə Kərəcin əhalisi Təbrizi keçmişdir.[104]
Altıncı yer (2016–2019) – 2016-ci ildə Şirazın əhalisi Təbrizi keçərək beşinci yerə çıxmışdır.[104]
Yenidən beşinci yer (2019-dan sonra) – 2019-cu ildə Təbrizə 6 kəndin birləşdirilməsindən sonra şəhər yenidən beşinci yerə yüksəlmişdir.[109]
Təbriz iqtisadi, sənaye, inzibati imkanları, şəhər infrastrukturu və beynəlxalq nüfuzu səbəbilə Şərqi Azərbaycan əyalətinin ən çox miqrant qəbul edən şəhəridir. Təbrizin artan əhalisini yerləşdirmək məqsədilə şəhərdən 24 km cənub-qərbdə, Təbriz–Azərşəhr yolu üzərində yeni Səhənd şəhəri salınmışdır. Bu şəhər əhalinin və məşğulluğun yeni mərkəzinə çevrilərək, urbanizasiyanın davamlı inkişafını təmin etmək üçün nəzərdə tutulmuşdur.[4]
Tarixi yerlər
Təbriz bazarı, Müzəfəriyyə timçəsi. Bu bazar dünyanın ən böyük örtülü bazarıdır.
Təbriz qədim və mürəkkəb tarixə malik bir şəhərdir. Şəhərdə aşkar edilmiş ən qədim sivilizasiya izləri eramızdan əvvəl təxminən 1500-cü ilə aiddir.[54] Tarixi boyunca dəfələrlə güclü zəlzələlərə məruz qalan, müxtəlif dövlətlərin hücumlarına məruz qalan və ciddi dağıntılar yaşayan Təbriz, bu təbii fəlakət və müharibələr səbəbilə köhnə hissələrinin böyük bir qismini itirmişdir.[55][b] Bununla belə, şəhərdə hələ də müxtəlif dövrlərin memarlıq üslublarını əks etdirən çoxsaylı tarixi tikililər mövcuddur. Ən çox qorunub saxlanılan abidələr Elxanilər, Səfəvilər və Qacarlar dövrünə aiddir. Şəhərdə həmçinin müasir dövrə aid bir sıra tikililər də vardır.
Təbrizin ən tanınmış tarixi abidələrindən biri şəhərin mərkəzində yerləşən Əlişah qalasıdır. Kərpicdən tikilmiş bu nəhəng qurğu 1338-1345-ci illərdə məscidin xarabalıqları üzərində inşa edilmişdir və sadəliyi, ölçüləri və möhkəmliyi ilə diqqət çəkir. Digər mühüm tikili Göy Məsciddir. 1460-cı illərin birinci yarısında inşa edilmiş bu məscid gözəl bəzəkli mavi kaşıları ilə məşhurdur. Təbriz bazarı, UNESCO-nun Dünya İrsi Siyahısına daxil edilmiş və bu gün də şəhərin əsas iqtisadi mərkəzlərindən biri olaraq fəaliyyət göstərir. Şəhərin kənarında, Eynalı dağı üzərində yerləşən Eynalı məscidinin isə islamdan əvvəl atəşgah olduğu ehtimal edilir.[111]
Şəhərin cənub-şərqində yerləşən Şahgölü (Elgölü) kompleksi əvvəlcə Təbriz hakimlərinin yay iqamətgahı olmuş, Qacar dövründə isə onu ictimai istirahət məkanına çevirmək üçün işlər başlanmışdır. İslam inqilabından əvvəlki illərdə mərkəzi pavilyon bərpa edilmiş, ətrafına gəzinti yolları salınaraq ümumi istifadəyə verilmişdir.[20][2]
Müasir dövr abidələrinə Təbriz Bələdiyyə binası və Şərqi Azərbaycan Vilayəti valilik binası daxildir. Hər ikisi I və II Dünya müharibələri arasındakı dövrdə inşa edilmişdir. Mərkəzi hissədəki Tərbiyət küçəsində isə Məhəmməd Əli Tərbiyətin bələdiyyə başçılığı dövründə tikilmiş çoxsaylı binalar qorunur. Yeni ticarət mərkəzləri tikilsə də, küçənin tarixi memarlıq üslubu saxlanılmışdır. Keçmişdə Təbrizdə mövcud olub indi məhv olmuş çoxsaylı abidələr də vardır. Məsələn, Şah İsmayıl XətaininHeratı fəth etdikdən sonra Təbrizə gətirdiyi sənətkarlarla tikdirdiyi binalardan bu gün heç biri qalmamışdır. Onun şimal-şərqdə yerləşən sarayı haqqında yalnız Avropa səyyahlarının yazılı təsvirləri mövcuddur.
Səyyahların və coğrafiyaşünasların yazdıqlarına görə, tarix boyu Təbrizdə 150-dən 300-ə qədər məscid mövcud olmuşdur. Günümüzdə isə onlardan yalnız az bir qismi qalmaqdadır.[112] Ən mühüm tarixi məscidlərə Ustad və Şagird məscidi, İsmayıl Xələoğlu məscidi, Siqqətülislam məscidi, Cümə məscidi, Hacı Səfərəli məscidi, Həsən Padşah məscidi, Xəzine məscidi, Dal Zal məscidi, Seyyid əl-Muhəqqiqin məscidi, Sahibül-əmr (Şah I Təhmasib) məscidi, Şahzadə məscidi, Sadiyyə məscidi, Zəhiriye məscidi, Əlişah məscidi, Kazımiyyə məscidi, Göy Məscid, Müctəhid məscidi, Məqbərə məscidi, Mollabaşı məscidi, Mirzə Sadıq Ağa məscidi, Mirzə Məhdi Qari məscidi və Qarəməlik məscidi daxildir.[113]
Tarixi evlər
Təbriz, qədim evlərin sayı baxımından İranın ən zəngin şəhərlərindən biridir. 2008-ci ilə qədər şəhər üzrə 600-dən çox tarixi ev müəyyən edilmişdir. Son onilliklərdə bu evlərin bir qismi bərpa edilərək yeni funksiyalar qazanmışdır. Məsələn, Rasta Küçə küçəsində yerləşən Küzəkənani evi – Məşrutə Evinə, Siqqətülislam küçəsindəki Şərbətoğlu evi Təbriz Mədəniyyət Evinə, Məqsudiyyə küçəsindəki Qudəki, Gəncəizadə və Bəhnam evləri isə Memarlıq fakültəsi kompleksinə çevrilmişdir. Digər bir çox tarixi evlər də bərpa və möhkəmləndirmə mərhələsindədir. Bu evlər də tamamlandıqdan sonra muzey və mədəniyyət mərkəzləri kimi fəaliyyət göstərəcəkdir.[114]
Təbrizin qədim məhəllələrinin əksəriyyəti şəhərin mərkəzində yerləşir. Bu məhəllələrin demək olar ki, hamısında küçə və dalanların eni çox dardır. Bunun əsas səbəbi, şəhərə hücum zamanı işğalçı qüvvələrin irəliləməsini çətinləşdirmək idi. Dar keçidlər düşmənin sürətini və hərəkət imkanlarını azaldaraq, onların şəhər sərhədlərindən mərkəzə və digər hissələrə çatmasını ləngidir, beləliklə müdafiəçilərə kifayət qədər müqavimət göstərmək imkanı yaradırdı. Təbrizin tanınmış qədim məhəllələrinə Dəvəçi, Nobar, Xiyavan və Əmirxiz daxildir.[115]
Şərqi Azərbaycan əyalətinin mərkəzi kimi Təbriz, bu əyalətin ən mühüm dövlət qurumu olan Şərqi Azərbaycan Ostandarlığına ev sahibliyi edir. Bu qurumun əsas inzibati mərkəzi şəhərin mərkəzində yerləşən Şərqi Azərbaycan Vilayəti valilik binasında fəaliyyət göstərir. Son min il ərzində Təbriz daim ölkənin paytaxtı və ya vilayət mərkəzi kimi, ölkə miqyasında və ya regional səviyyədə siyasi mərkəz olmuşdur. Qacar dövründə şəhər Vəliəhd mərkəzi kimi tanınırdı və bu status 1906-cı ildə Müzəffərəddin şah Qacar tərəfindən Məşrutə fərmanı imzalananadək davam etmişdir. Həmin dövrdə, Qacar şahzadələri olan vəliəhdlər Təbriz və bütün Azərbaycanın idarəsini öz üzərlərinə götürürdülər.[116]
1906-cı ildə Məşrutə fərmanının verilməsindən 1921-ci ildə Rza xan rəhbərliyindəki çevrilişinə qədər bu vilayətin hakimlərini əsasən Rusiya razılığı ilə təyin edilirdi. Pəhləvi dövründə isə Şərqi Azərbaycanın əksər valiləri ya ABŞ, Böyük Britaniya və Rusiya kimi xarici dövlətlər tərəfindən təyin olunmuş, ya da onların tərəfdarları olmuşdur.[116]
Bələdiyyə
Təbriz Saat Qülləsi və ya Təbriz Bələdiyyə Sarayı.Təbriz bələdiyyəsinin mərkəzi binası.
Şəhərin gündəlik idarəçiliyi, o cümlədən tikinti işlərinə nəzarət, şəhərsalma və nəqliyyat məsələləri Təbriz Bələdiyyəsi tərəfindən həyata keçirilir. Şəhər bələdiyyə sədri (şəhər meri) Təbriz vətəndaşlarının birbaşa səsverməsi ilə seçilən Şəhər Şurası tərəfindən müəyyən müddətə təyin olunur. Təbriz Bələdiyyəsi hazırda Təbriz Bələdiyyə binasında fəaliyyət göstərir. Bu bina 1935-ci ildə o dövrün bələdiyyə başçısı Hacı Ərfaül-Mülk Cəlili tərəfindən inşa etdirilmiş və şəhərin tarixi memarlıq simvollarından birinə çevrilmişdir. 2013-cü ilin oktyabr ayından etibarən Sadiq Nəcəfi Təbriz şəhərinin meri vəzifəsini icra etməyə başlamışdır.[117]
Təbrizdə bələdiyyə idarəsi ilk dəfə olaraq İran miqyasında yaradılmışdır və o zaman "Bələdiyyə" adlanırdı. İlk bələdiyyə başçısı, Fransanın Sen-Sir Hərbi Akademiyasının məzunu olan Qasım xan Əmirtuman olmuşdur. Onun dövründə ölkə miqyasında ilk dəfə olaraq sərbəst çapxana, elektrik işıqlandırma, tramvay və telefon xidməti məhz Təbrizdə tətbiq edilmişdir.[117]
2010-cu ildə isə Şifte Bədrəzər Təbrizin tarixində ilk qadın bələdiyyə sədri kimi şəhərin 6-cı rayonuna rəhbər təyin edilmişdir. O, bundan əvvəl Təbriz Bələdiyyəsinin 7-ci rayonunun sədr müavini olmuşdur.[118]
1810-cu ildə Fətəli şah Qacar xarici əlaqələrin rəsmi idarəçiliyini vəliəhdi Abbas Mirzəyə həvalə etmişdir. Bununla Təbriz İranın xarici siyasətinin icra mərkəzinə çevrilmişdir. 1811-ci ildə Osmanlı dövlətinin rəsmi səfiri Tehranın əvəzinə Təbrizə yerləşdirilmiş, ardınca Rusiya, Böyük Britaniya və Fransa konsulluqları da tədricən bu şəhərə köçürülmüşdür. 1810-cu il qərarı İranın tarixində ilk dəfə olaraq Xarici İşlər Nazirliyinin Tehrandan kənarda formalaşdırıldığını göstərirdi. Rəsmi danışıqların bir qisminin katibliyi, diplomatik yazışmalar və xarici səfərlərin təşkili Təbrizdən həyata keçirilirdi. Bu dəyişiklik yalnız Təbrizin Osmanlı və Rusiya kimi qonşu ölkələrə coğrafi yaxınlığı baxımından deyil, həm də onu “Qacar diplomatiyasının qapısı”na çevirməsi ilə əhəmiyyətli idi. Abbas Mirzənin 1833-cü ildə vəfatından sonra bu funksiyaların böyük qismi Tehrana qaytarılsa da, sözügedən struktur Məşrutə dövrünə qədər mövcudluğunu qorumuşdur.[124]
Böyük Britaniya konsulluğu Təbrizdə açılmış ilk xarici diplomatik nümayəndəlik olmuş və 1837-ci ildə təsis edilmişdir. Qısa müddət sonra fəaliyyətə başlayan Rusiya konsulluğu Konsulluq küçəsində yerləşirdi. 1866-cı ildə Fransa konsulluğu da həmin küçədə açılmışdır.[125] Beləliklə də, iki konsulluğun mövcudluğu nəticəsində küçə "Konsulluq küçəsi" adını almışdır.[126] ABŞ konsulluğu isə 1906-cı ildə fəaliyyətə başlamışdır.[127] Bu nümayəndəliklərin əksəriyyəti, ABŞ və SSRİ konsulluqları istisna olmaqla, Müsəddiqin baş nazirliyi dövründə bağlanmışdır. ABŞ və SSRİ konsulluqları isə 1979-cu il İnqilabına qədər fəaliyyətlərini davam etdirmişdir. Son illərdə bölgə ilə qonşu ölkələr arasında ticarət və mədəni əlaqələrin artması ilə Türkiyə və Azərbaycan yenidən Təbrizdə konsulluqlarını işə salmışdır.[128]
Təbrizdə 132 aktiv park mövcuddur: 45 qonşuluq parkı, 52 məhəllə parkı, 25 nahiyə parkı, 6 regional park və 4 şəhər parkı. Şəhərdə səkkiz “sərnişin parkı” fəaliyyət göstərir ki, bunlar 10 minədək qonağı qəbul edə biləcək imkanlara malikdir.[129] Şəhərin simvolu hesab edilən məşhur Elgölü park kompleksi, eləcə də şərqdə yerləşən Bağlarbağı parkı və mərkəzdəki Gülüstan parkı ən tanınmış istirahət zonaları sırasındadır.[130] Hazırda inşası davam edən 800 hektarlıq Böyük Təbriz parkı Yaxın Şərq və İranın ən iri park layihələrindən biri kimi şəhərin şimal-qərbində salınır.[131][132]
Səyahətçilər tarix boyunca Təbrizi bağlarla əhatələnmiş şəhər kimi təsvir etmiş, bəzən isə “İranın bağ şəhəri” adlandırmışlar.[133] Şəhərin köhnə məhəllələrinin adlarında — Bağmeşə, Təpəlibağ, Qırmızıbağ, Küçəbağ və Bağşumal — “bağ” sözü yer alır. Son illərdə şəhərin genişlənməsi və tikinti işlərinin artması ilə bu bağların əksəriyyəti məhv edilərək yaşayış və ticarət ərazilərinə çevrilmişdir. Bağların məhv edilməsi prosesi 1960-cı illərin torpaq islahatları dövründə başlamış, kəndlilərin əksəriyyəti torpaq və bağlarını sataraq şəhər kənarlarına köçmüşdür. Nəticədə 50 bağ yox olmuş, eyni zamanda şəhər ətrafında yeni məhəllələrin formalaşması ilə “kənar məskunlaşma” problemi meydana gəlmişdir.[134][135][136]
Təbrizdə müasir otelçilik ənənəsi yüz ildən artıq tarixə malikdir. 1903-cü ildə Mirzə İshaq xan Möizzəddövlə tərəfindən Qari körpüsü yaxınlığında İranın ilk müasir tipli mehmanxanası olan Nəzafət Mehmanxanasını açılmışdır.[137]
Hazırda şəhərdə 18 otel fəaliyyət göstərir.[138] Ən mühüm beşulduzlu otellərə Elgölü bölgəsindəki "Pars Elgölü" və "Şəhriyar", Fəhmidə meydanındakı "Kaya Lalə Park", dördulduzlu otellərə isə "Təbriz Beynəlxalq" və "Göstərəş" daxildir.[139][140] Bundan əlavə, "İran", "Azərbaycan", "Dərya", "Sina", "Qüds", "Ərk", "Möhrvarid", "Park" və "Nəgin" kimi tanınmış otellər də mövcuddur.[141][142]
Kinoteatrlar
Təbriz İranın kino və teatr sənətinin beşiyi hesab olunur. Müasir incəsənət növlərinin bu şəhərə gəlişi 150 ildən çox əvvəl baş vermişdir. Dünyada Lümyer qardaşlar tərəfindən kəşf olunmasından beş il sonra, 1900-cü ildə, Təbrizdə katoliklər tərəfindən "Soly" adlı ilk kino salonu açılmışdır.[143][144] 1977-ci ildə İran kinosunun böhranı ərəfəsində Təbrizdə 15 kinozal fəaliyyət göstərirdi. Hazırda onlardan yalnız yeddisi qalır və bu müddətdə yalnız "Naci" adlı yeni bir kinozaldan istifadəya başlanılmışdır.[145]
Təbriz şəhəri müxtəlif ticarət mərkəzlərinə malikdir ki, bunların bir qismi ənənəvi və qədim alış-veriş məkanlarını təşkil edir. Bu baxımdan Təbriz bazarı xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Söz konusu bazar yalnız ticarət mərkəzi kimi deyil, həm də tarixi abidə kimi tanınır. Hazırda bazar şəhər əhalisi və turistlər üçün əsas alış-veriş mərkəzlərindən biri hesab olunur. Burada qızıl, xalça, ayaqqabı, çanta, geyim, məişət əşyaları, mətbəx ləvazimatları və onlarla digər mal növü satışa çıxarılır.[146] Tərbiyət küçəsi, qədim İpək Yolunun bir hissəsi olaraq,[147] Təbriz bazarının yaxınlığında yerləşir və şəhərin ənənəvi alış-veriş məkanlarından hesab olunur. Burada əsasən çanta, ayaqqabı və geyim malları satışa təqdim edilir.
Müasir ticarət mərkəzləri
Laləpark ticarət mərkəzi.
Ənənəvi və tarixi alış-veriş yerləri ilə yanaşı, son illərdə Təbrizdə bir sıra müasir ticarət kompleksləri də inşa edilmişdir. Bunların arasında ən mühüm nümunələr aşağıdakılardır:
Lalə Park Ticarət Mərkəzi – beynəlxalq tanınmış brendlərin bir araya gətirildiyi, Şimal-Qərbi Azərbaycanın ən müasir ticarət mərkəzi hesab olunur. Burada 120-dən artıq ticarət bölməsi fəaliyyət göstərir ki, onların bir qismi məşhur dünya markalarının, eləcə də Türkiyə mənşəli brendlərin nümayəndəlikləridir. Bəzi hallarda bu markalar ölkə üzrə eksklüziv təmsilçilik hüququna malikdirlər.[148][149]
"Sətare Baran" Ticarət Mərkəzi – Təbrizin qərbində, Nəfsərah məhəlləsində yerləşir və şəhərin ən böyük alış-veriş və əyləncə komplekslərindən biri olmaqla, kinoteatr mərkəzlərini də əhatə edir.[150][151]
Abrasən rayonu – burada Büllur qülləsi, Şəhər qülləsi, Ağ qüllə, Cavahir körpü bazarı, Əskan pasajı, Qoldis alış-veriş mərkəzi və Sədəf pasajı kimi müxtəlif ticarət məkanları fəaliyyət göstərir.[152]
Vəliəsr məhəlləsi – bu ərazidə daş döşəməli küçələr, böyük meydan və Fəruqi küçəsi əsas satış məkanları kimi tanınır.[151]
Rüşdiyə Ticarət Mərkəzi – Rəşdiye qəsəbəsində yerləşir və Təbrizin məşhur alış-veriş məkanlarından biridir.[151]
Atlas Ticarət Mərkəzi – Vəliəsr məhəlləsində, Homafər Qərbi küçəsində yerləşən böyük və dəbdəbəli alış-veriş mərkəzidir.
Florens Ticarət və Əyləncə Mərkəzi – Təbrizin qərbində, Vörüş küçəsində yerləşir. Burada müxtəlif xarici və yerli brendlər, mağazalar və fudzona toplanmışdır.
Təbriz Beynəlxalq Sərgi Mərkəziİranın ən böyük sərgi kompleksi hesab olunur. Bu mərkəz il boyu müxtəlif sənaye və ticarət sərgilərinə ev sahibliyi edir və son illərdə Yaxın Şərq regionunda mühüm mövqe qazanmışdır. Kompleksin ümumi sahəsi 4 kvadrat kilometr, sərgi məqsədilə istifadə olunan qapalı sahəsi isə 1 kvadrat kilometrdir. Mərkəz 9 qapalı pavilyondan ibarətdir və şəhərin şərq girişində — "Tehran darvazası" adlanan ərazidə yerləşir.[153]
Təbriz Təbiət Tarixi Muzeyi şəhərin muzeylərindən biridir və Azadlıq bulvarında yerləşir. Bu muzey 1372-ci ildə (1993/94) Şərqi Azərbaycan əyalətinin Ətraf Mühitin Mühafizəsi Təşkilatının binasında yaradılmışdır. Muzey 200 kvadratmetr sahəyə malikdir və Şərqi Azərbaycan Ostanı Ətraf Mühitin Mühafizəsi İdarəsinin binasının yanında yerləşir. Muzeydə Şərqi Azərbaycan ostanına, eləcə də İranın digər bölgələrinə aid müxtəlif heyvanların taksidermi olunmuş nümunələri toplanaraq hazırlanmış və müxtəlif bölmələrdə sərgilənmişdir. Burada tam bədənli quşlar, məməlilər, həşəratlar və sürünənlər nümayiş olunur. Onların bəziləri nadir növlərə aiddir.[157]
Muzeydə aşağıdakı nümunələr mövcuddur: 60 növ məməli, 92 növ quş, 15 növ sürünən, 7 növ su canlısı, 2 növ fosil (daşlaşmış qalıq), 4 ədəd heyvan skeleti, xərçəngkimilər və buğumayaqlılardan nümunələr, Mezozoy erasına aid dinozavr maketləri.[158][157]
Azərbaycan Muzeyi İranın ən mühüm muzeylərindən biri olub, Təbriz şəhərində Göy Məscidin yanında yerləşir. Bu muzey İran Milli Muzeyindən sonra ölkənin ikinci böyük arxeoloji muzeyi hesab olunur. Muzey 8 dekabr 2011-ci ildə milli irs siyahısına salınıb. Onun layihəsini fransız arxeoloq André Godard Azərbaycan memarlığından ilhamlanaraq hazırlamışdır.[159][160]
Muzeyin yaranma ideyası 1927-ci ildə Təbrizdə keçirilən tarixi sikkələr sərgisindən sonra ortaya çıxmışdır. 1937-ci ildə muzeyin binasının tikintisinə başlanmış, 1962-ci ildə isə rəsmi olaraq istifadəyə verilmişdir. İlk sərgilər milli kitabxana və məktəblərdə nümayiş olunmuş tarixi əsərlərdən ibarət idi. Muzey ümumilikdə 3 böyük zal və əlavə olaraq sikkə və möhürlərin sərgiləndiyi xüsusi bölmədən ibarətdir (cəmi 800 m²). Heykəltəraş Əhəd Hüseyninin əsərləri zirzəmidə yerləşir. Bu heykəllər insanın tarixi və mənəvi dünyasını əks etdirir. Həmçinin qədim qayaüstü yazılar, qəbir daşları, qoç fiqurları və digər daş abidələr nümayiş olunur. 1990-cı illərdə Göy Məscid ətrafında aşkarlanmış 3 min illik qəbiristanlıqdan tapılmış insan qalıqları da zirzəminin digər hissəsində yerləşdirilmişdir.[159]
Tarixdən öncəki dövr və islamdan öncəki dövrün əşyaları – 7 min illik İsmayılabad gil qabları, Ciroftdan tapılmış daş fiqurlar, 3 min illik qadın ilahəsi heykəli, ritonlar və digər nümunələr 1 nömrəli zalda sərgilənməkdədir. İslam dövrünə aid əşyalar – Nişapurda tapılmış 4-cü əsrə aid qablar, kufi xətti ilə yazılar, Elxanilər dövrünə aid saxsı qablar, orta əsr qıfıllar 2 nömrəli zalda sərgilənməkdədir. Burada həm də Qacar dövrünə aid zinət əşyaları mövcuddur. Sikkə və möhür zalında sərgilənən ən qədim nümunələr Əhəmənilər dövründən Qacar dövrünə qədər olan sikkələr və qədim möhürlərdir.[159]
Dəmir Dövrü Muzeyi eramızdan əvvəl II və I minilliklərə aiddir və Təbrizin İmam küçəsində, Göy Məscidin arxa tərəfində yerləşir. Bu abidə 3 aban 1379-cu ildə (25 oktyabr 2000) 2978 nömrə ilə İranın milli irs siyahısına daxil edilmişdir. Təbriz Dəmir Dövrü Muzeyi kompleksi Göy Məscidin şimal, şimal-şərq və şimal-qərb hissələrində yerləşən arxeoloji ərazini əhatə edir. Bu sahə qəbiristanlıqdan və Dəmir dövrünə aid saxsı nümunələrindən ibarətdir.[161][162]
Məşrutə evi Təbrizin tarixi abidələrindən və muzeylərindən biridir. O, şəhərin Rasta Küçə məhəlləsində, bazarın qərb tərəfində yerləşir və Qacarlar dövrü memarlığı üslubunda inşa olunmuşdur. Binanın sahibi məşhur tacir Hacı Mehdi Kuzəkünani olmuş, 21 mehr 1354-cü ildə (1975) İranın milli irs siyahısına daxil edilmişdir. Bu ev Məşrutə inqilabı dövründə mühüm siyasi mərkəz olmuşdur. Məclisin topa tutulmasından sonra Təbrizin məşrutə liderləri olan Səttar xan, Bağır xan, Şeyxülislam Təbrizi və başqaları burada toplaşaraq qərarlar qəbul etmiş, eyni zamanda evi qəzet və bildirişlərin çapı üçün istifadə etmişlər. Hacı Mehdi Kuzəkünəni isə hərəkatın əsas maliyyə dəstəkçilərindən biri olmuşdur. İkinci Dünya müharibəsindən sonra (1945–46) bina Azərbaycan Demokrat Firqəsinin iclaslarına da ev sahibliyi etmişdir. Hazırda bina Məşrutə muzeyi kimi fəaliyyət göstərir. Burada inqilab liderlərinin heykəlləri, möhürlər, Səttar xanın silahı, “Məşrutə xalçası”, şəxsi əşyalar və digər sənədlər nümayiş olunur. Muzey 1375 (1996)-cı ildən fəaliyyətə başlamışdır.[163][164][165]
İranda müasir ibtidai təhsilin formalaşması XIX əsrin sonlarından başlanır. Hökumət və xristian missionerlərin təbliğ üçü təhsil imkanları yaratmaq istəyən dini təbliğatçılar bu prosesdə müəyyən rol oynamış olsalar da, ibtidai təhsilin inkişafı daha çox orta təbəqədən olan dindar ziyalı Hacı Mirzə Həsənxan Rüşdiyyənin şəxsi səyləri ilə bağlı olmuşdur. Beyrut şəhərindəki təhsil təcrübələrindən və "Əhməd" adlı kitablardan təsirlənən Rüşdiyyə 1867-ci ildə Təbrizə qayıdaraq burada bir otaqlı məktəb təsis etmişdir. O, uşaqlar üçün rahat yazı imkanları yaradan yastıqlar və masalar yerləşdirmişdir.[166]
Rüşdiyyənin məktəbi, mövcud dini təhsil sisteminə təhlükə kimi baxan ruhani çevrələrin müqaviməti ilə üzləşmiş, nəticədə o, könüllü şəkildə Misirə mühacirət etmişdir. Təxminən on il sonra, Azərbaycanın hakimi onu yenidən Təbrizə dəvət etmiş və məktəbin fəaliyyətinə şərait yaratmışdır. Bu dəfə məktəb geniş maraq doğurmuş, Rüşdiyyə böyük nüfuz qazanmışdır. Qacar şahı ondan Tehranda da müasir tipli məktəb açmağı xahiş etmiş və ibtidai təhsilin inkişafı üçün 36.000 rial vəsait ayırmışdır.[166]
İranda yeni elmlərin və texniki biliklərin tədrisi üçün yaradılan ilk təhsil müəssisəsi Darülfünun olmuşdur. Burada hərbi, mühəndislik, tibb və incəsənət sahələrinə üstünlük verilirdi. Təxminən beş il sonra Təbriz və İsfahanda da hərbi məktəblər açılmışdır.[166]
Təbrizdə Xalqın ianələri və dövlət büdcəsi hesabına, alman mühəndislərinin texniki yardımı və iranlı memarların səyi ilə 1936)-cı ildə Təbriz Ali Müəllimlər Seminariyasının inşasına başlanmış və bina 1939-cu ildə bütün imkanları ilə birlikdə tamamlanmışdır. Daha sonra, 1945-ci ildə, İkinci Dünya müharibəsindən bir il sonra, Azərbaycan Milli Hökuməti dövründə seminariyanın əsasında Azərbaycan Milli Universiteti yaradılmışdır. Həmin dövrdə universitetə doktor Nüsrətullah CahanşahlıƏfşar Kərsəfi rəhbərlik etmişdir. Həmin il tibbi, kənd təsərrüfatı, pedaqogika, fəlsəfə və ədəbiyyat sahələrində ümumilikdə 179 tələbə təhsil alırdı.[167][168][169][170]
Lakin Azərbaycan Milli Hökümətinin süqut etməsindən sonra (1946-cı ilin dekabrında) yeni təsis edilmiş universitet ləğv edildi. 1947-ci ilin yanvarında Tehran Universiteti tərəfindən professorlar Müstəfa Həbibi və Xanbaba Biyani Təbrizə göndərilərək universitetin bərpası və imkanlarının genişləndirilməsi ilə bağlı vəzifələndirildilər. Nəticədə, 1947-ci ilin noyabrında universitetin adı dəyişdirilərək Təbriz Universiteti adı altında rəsmi şəkildə fəaliyyətə başladı. İlk mərhələdə universitet iki fakültə – Tibb və Ədəbiyyat fakültələri ilə fəaliyyət göstərmiş, ümumilikdə 160 tələbə qəbul olunmuşdur. Bu dövrdə rektor vəzifəsini doktor Xanbaba Biyani icra etmişdir.[171] Təbriz Universiteti Times Higher Education World University Rankings 2025-ci il qiymətləndirməsinə görə:[172]
Hazırda Təbriz, Tehrandan sonra İranın ikinci böyük universitet şəhəri hesab olunur.[174]
Şəhərdə hazırda İslam Azad Universiteti, Payam Nur Universiteti, Təbriz Universiteti, Rəb-i Rəşid Universiteti, Səraç Universiteti, Şəhid Mədəni Universiteti, Səhənd Texniki Universiteti, Peşə və Texniki Universitet, Tibb Elmləri Universiteti, Nəbi Əkrəm Universiteti və İslam İncəsənət Universiteti kimi ali təhsil müəssisələri fəaliyyət göstərir.[175]
İqtisadiyyat
Təbriz İranın ən iri iqtisadi mərkəzlərindən biridir. Şəhərin iqtisadi fəaliyyəti ağır və yüngül sənaye, qida sənayesi, sənətkarlıq və tətbiqi incəsənət, ticarət və xidmət sektorlarında cəmlənmişdir. İranın ən nüfuzlu 100 brendindən dördünün baş ofisi Təbrizdə yerləşir.[176]
Ticarət
Təbrizin coğrafi-strateji mövqeyi, yəni Səhənd dağlarının ətəkləri ilə Urmiya gölünün şərq sahili arasında yerləşməsi şəhəri Şimal (Qafqaz və Qaradağ) ilə Cənub (Marağa və Kürdüstan) arasında nadir əlaqə yollarından birinə çevirmişdir. Hazırda İranın 2 nömrəli avtomagistralı Təbrizi paytaxt Tehrana birləşdirir. Şəhər həmçinin İranın Transmilli Dəmir Yolu xətti üzərində yerləşir və bu xətt Türkiyə və Naxçıvanla əlaqəni təmin edir. Tarixi mənbələrə görə, Təbriz tacirləri Osmanlı, Gürcüstan, Rusiya və Hindistanla ticarət əlaqələrinə malik olmuş, şəhərdə çoxlu sənətkar və tacir toplaşmışdır. Orta əsrlərdə ingilis tacirlər İpək Yolu vasitəsilə, İstanbul və Trabzon üzərindən mallarını Təbriz bazarına gətirirdilər. Qacar şahzadəsi Abbas Mirzə dövründə Təbriz ingilis ticarətinin mərkəzinə çevrilmişdir.[23][4]
Təbriz İranın mühüm sənaye mərkəzlərindən biridir və ölkənin şimal-qərbində ağır sənaye üzrə əsas bazadır. Burada sement, toxuculuq, maşınqayırma, avtomobil, dərman, neft emalı və neft-kimya kimi müxtəlif sahələrdə iri sənaye müəssisələri fəaliyyət göstərir.[177] Şəhərin sənayeləşmə prosesi Birinci Dünya Müharibəsindən sonra özəl sektor tərəfindən “Tukoli Kibrit” fabriki kimi müəssisələrin yaradılması ilə başlamışdır. 1960-cı illərdə traktor və maşınqayırma zavodlarının tikilməsi ilə sənaye daha da inkişaf etmişdir. Hazırda Təbriz regional sənaye mərkəzi kimi tanınır.[178]
Yüngül sənaye
Xosrovi dəri fabriki.
Təbrizdə kimya sənayesi, məişət texnikası, maşın və avadanlıq istehsalı, qeyri-metal mineral məhsullar, qida, içki və tütün məmulatları, toxuculuq, geyim və dəridən ibarət geniş kiçik sənaye sahələri mövcuddur.[179] Şərqi Azərbaycan vilayətində fəaliyyət göstərən iri sənaye müəssisələrinin 55 faizdən çoxu Təbrizdə cəmləşmişdir ki, bu da şəhərə vilayətin müxtəlif bölgələrindən işçi qüvvəsinin köçməsinə səbəb olmuşdur.[180]
Qida sənayesi
Təbriz İran və Yaxın Şərqin ən böyük qida və içki istehsalı mərkəzlərindən biridir. Hazırda İranın şirniyyat və şokolad istehsalının 50 faizdən çoxu, 600 növ məhsulu əhatə etməklə bu şəhərdə istehsal olunur. Ümumi istehsal göstəricilərinə görə, İran şokoladının 52 faizi, peçenyelərin 40 faizi, vaflilərin 43 faizi, toffilərin 46 faizi, və konfetlərin isə 38 faizi Təbrizdə istehsal edilir.[181]
Tətbiqi sənət və incəsənət sənayesi
Təbriz, İranda əsas sənətkarlıq və tətbiqi sənət mərkəzlərindən biridir. Xüsusilə xalçaçılıq, keramika, saxsı məmulatları, zərgərlik və gümüş işləmələri sahəsində məşhurdur.[182] Təbriz xalçası xüsusi toxuma texnikası, orijinal naxışları və yüksək keyfiyyəti ilə dünya miqyasında tanınır.[182] Onun ixracı İran üçün mühüm valyuta mənbələrindən biridir. Hazırda Təbriz “Dünya Əl Sənətləri Şurası” tərəfindən “Xalça toxuculuğu üzrə dünya şəhəri” elan edilmişdir.[177]
Təbriz dəri sənayesi də ölkənin qabaqcıl sahələrindən sayılır.[44][45] Şəhərin çanta və ayaqqabı məhsulları keyfiyyəti ilə bütün İranda tanınır. 2008-ci ildə İranda istehsal olunan 30 milyon cüt ayaqqabının təxminən 90 faizi Təbrizdə hazırlanmışdır.[183]
Təbriz, İranın hava çirklənməsinə görə ikinci ən çirkli şəhəri hesab olunur və şəhərdə hava çirkliliyi göstəriciləri gündən-günə artmaqdadır. Şəhərdə çirklənmənin əsas səbəbi daxili şəhər nəqliyyatı olmaqla yanaşı, ətraf ərazilərdə yerləşən iri sənaye müəssisələri də bu prosesə mühüm təsir göstərir.[184] Hal-hazırda Təbriz İstilik Elektrik Stansiyası şəhərin və ətraf bölgələrin hava çirkliliyinin əsas mənbələrindən biri kimi tanınır. Bu stansiyada ilboyu təbii qaz əvəzinə yüksək kükürd oksidi emissiyası ilə xarakterizə olunan mazut yanacaq kimi istifadə edilir ki, bu da çirklənmə səviyyəsini əhəmiyyətli dərəcədə artırır.[185][186][187]
2000-ci ildə aparılmış statistik tədqiqatlara əsasən, Təbrizdə gündəlik olaraq 558,1671 ton çirkləndirici maddə istehsal edilir. Bunun 286,1001 tonu iri sənaye mənbələrinin, 201,654 tonu mühərrikli nəqliyyat vasitələrinin, 7,16 tonu isə ticarət, sənaye və yaşayış obyektlərində istifadə olunan neft məhsullarının payına düşür.[188]
XX əsrin ortalarından etibarən avtomobil nəqliyyatında tıxacların artması, istilik elektrik stansiyaları, neft emalı zavodları və neft-kimya müəssisələrinin fəaliyyəti nəticəsində hava çirklənməsi davamlı olaraq yüksəlmişdir. Hazırda əsas ekoloji təhlükələrdən biri İraqdan daxil olan toz fırtınaları və Urmiya gölünün quruması prosesidir. XX əsrin sonlarından etibarən göldə su səviyyəsinin azalması, duzluluğun artması və iri duz adalarının yaranması onun tamamilə quruma təhlükəsini göstərir. Gölün tam quruması halında küləklər vasitəsilə duz və digər minerallar ətraf bölgələrə, xüsusilə Təbrizə yayılaraq əhalinin sağlamlığına ciddi təhlükə yarada bilər.[189]
Qeyri-rəsmi məskunlaşma
Ağ İnqilabdan sonra hazırlanmış Təbriz şəhərinin baş planı.
1970-ci illərin əvvəllərində "Ağ inqilab" islahatlarından sonra Təbrizdə çoxsaylı sənaye müəssisələrinin yaradılması yaxın rayon və kəndlərdən iş axtarmaq məqsədilə gələn əhalinin şəhərə axınına səbəb oldu. Qeyri-rəsmi məskunlaşan əhali qısa müddətdə ilkin infrastrukturdan – su, elektrik, qaz, telefon – məhrum evlər inşa edərək orada yaşamağa başladı. Bu proses qısa zamanda şəhər ətrafında böyük qeyri-rəsmi məhəllələrin yaranmasına, nəticədə şəhərin görünüşünün dəyişməsinə və sosial problemlərin artmasına gətirib çıxardı.[190]
Hazırda Təbrizdə təqribən 400 min nəfər qeyri-rəsmi məskunlaşan əhali yaşayır. Onlar əsasən şəhərin şimal, şimal-qərb və cənub kənarlarında yerləşən Axmaqiyə, Hafiz, Xəlilabad, Dadaşabad, Silab, Talaqani, Kəsimxana, Lalə, Maralan, Mənbə və Yusifabad kimi məhəllələrdə məskunlaşıblar. Bu ərazilərin ümumi sahəsi təxminən 30 kvadrat kilometr təşkil edir.[190]
Elgölü istiqamətindən Təbriz şəhərinin təsviri.
Şəhərin bölgələri
Şəhərin genişlənməsi
Təbrizin şimal-şərq bölgəsində yeni qurulan şəhərlərdən biri olan Rüşdiyə şəhərinin görünüşü.
Keçmişdə Təbriz şəhərinin səkkiz darvazası olmuş və giriş-çıxışlar bu darvazalar vasitəsilə həyata keçirilmişdir. Sonralar darvazaların yaxınlığında kiçik bazarlar yaradılmış, beləliklə, əhali mərkəzi bazara getmədən gündəlik ehtiyaclarını ödəyə bilmişdir. Bu bazarların ətrafında tikilən yaşayış binaları nəticəsində yeni məhəllələr formalaşmış və şəhər strukturu dəyişmişdir. Müasir dövrdə bazar kompleksi və ona bitişik bazar məhəllələri şəhərin mərkəzi hissəsi hesab olunur. Bu hissə şimalda Şəms Təbrizi küçəsi, cənubda Çərəndab və Leylabad məhəllələri, şərqdə Siqqətülislam və Xaqani küçələri, qərbdə isə Rastəküçə və Şəriəti küçələri ilə məhdudlaşır.[191]
Son illərdə əhalinin artması və inkişaf tələbatı səbəbindən şəhərin tarixi hissəsinin kənarında yeni yaşayış massivləri salınmışdır. Şəhərin şimalında Eynalı dağ silsiləsi, cənubunda isə Yanıqdağ təpələri və Səhənd dağı yerləşdiyindən inkişaf əsasən şərq və qərb istiqamətində aparılmışdır. Bu istiqamətlərdə inşa olunmuş yeni massivlərə Vəliəsr, Elgölü, Fəriştə Cənubi, Bağmeşə, Rüşdiyyə, Mərzdaran, Nəsr, Zəfəraniyyə, Xavəran, Yağçıyan, Ərəm, Mənzəriyyə və Səfir Ümid daxildir.[192][193][194][195][196][197][198]
Bələdiyyə bölgələri
Təbrizin bələdiyyə bölgələri.
Təbriz şəhəri 10 inzibati bələdiyyə bölgəsinə bölünür. 2016-cı il (1395) siyahıyaalınmasına əsasən, 1-ci bölgədə 218.647 nəfər (şərq), 2-ci bölgədə 196.507 nəfər (cənub-şərq), 3-cü bölgədə 229.474 nəfər (cənub), 4-cü bölgədə 315.183 nəfər (qərb), 5-ci bölgədə 134.620 nəfər (şimal-şərq), 6-cı bölgədə 108.959 nəfər (şimal-qərb), 7-ci bölgədə 161.873 nəfər (cənub-qərb), 8-ci bölgədə 29.384 nəfər (mərkəz), 9-cu bölgədə 2.250 nəfər (Xavəran) və 10-cu bölgədə 187.958 nəfər (şimal) yaşayır. Ən sıx məskunlaşmış ərazi 4-cü bölgə, ən az əhali isə 9-cu bölgədə qeydə alınmışdır.[199][200]
2009-cu ildə şəhərin şərq və şimal hissələrində 9 və 10-cu bölgələr yaradılmışdır. 10-cu bölgə 1-ci, 4-cü və 8-ci bölgələrin bəzi hissələrinin birləşdirilməsi yolu ilə formalaşdırılmışdır.[201][202] Bundan əlavə, Basmıncın Təbrizə birləşdirilməsi prosesi davam edir.[203][204] 2015-ci ildə 11 və 12-ci bölgələr yaradılmış, lakin sonradan ləğv edilərək digər bölgələrə birləşdirilmişdir.[205]
Nəqliyyat sistemi
Magistrallar
Şəhid Bakeri küçəsinin görüntüsü.
Təbriz hal-hazırda bir sıra magistral və avtomobil yollarına malikdir. Kəsai və Bakiri avtomagistralları, Pasdaran, Babaei və Sentu magistralları şəhəri əhatə edən əsas nəqliyyat xətləri hesab olunur.[206][207][208][209][210] Şəhər daxilində isə Kəmər magistralı, Orta kəmər magistralı və Çaykənar prospekti mühüm nəqliyyat arteriyaları kimi çıxış edir. Təbriz həm də çoxsaylı yeraltı keçidlər və körpüləri ilə "yeraltı və yerüstü yollar şəhəri" kimi tanınır.[211][212][213]
Şəhid Mədəni adına Təbriz Beynəlxalq Hava Limanı 1947-ci ildə (1326) təsis edilmiş, 1959-cu ildən (1338) rəsmi fəaliyyətə başlamışdır. 1991-ci ildə beynəlxalq status almış, 1999-cu ildə isə "açıq səma" hava limanlarından biri elan olunmuşdur.[214]
Təbrizdə dəmiryolu infrastrukturunun formalaşması XX əsrin əvvəllərindən etibarən başlanmışdır. 1912-ci ildə (1291 hicri-şəmsi) Təbriz–Culfa və Sufiyan–Razi (Türkiyə sərhədi) istiqamətlərində inşaat işlərinə start verilmiş, 1916-cı ildə (1295 h.ş.) isə uzunluğu 149 kilometr olan Təbriz–Culfa xətti istifadəyə verilmişdir.[217]
İranın şimal-qərbində dəmir yolu əlaqələrinin inkişafında növbəti mərhələ Tehran–Təbriz xəttinin çəkilişi ilə bağlı olmuşdur. Bu layihə İranın ümumdövlət dəmiryolu şəbəkəsinin tamamlanmasından sonra reallaşdırılmışdır. Xəttin tikintisinə 9 noyabr 1938-ci ildə (18 aban 1317 h.ş.) Tehrandan başlanmış, 5 noyabr 1942-ci ildə (14 aban 1321 h.ş.) isə tikinti və relslərin döşənməsi işləri Miyana şəhərinə qədər tamamlanaraq istismara verilmişdir.[217]
Hazırda Təbriz dəmiryolunun yeganə beynəlxalq xətti Təbriz–Naxçıvan istiqamətidir. Daxili xətlərə isə Təbriz–Tehran, Təbriz–Məşhəd və Təbriz–Salmas marşrutları daxildir.[218]
Avtovağzallar
Hal-hazırda Təbrizdə mərkəzi və şimal-qərb avtovağzalları olmaqla iki sərnişindaşıma mərkəzi fəaliyyət göstərir. Təbriz Mərkəzi Avtovağzalıİran miqyasında ilk avtovağzal hesab olunur. Onun tikintisi ideyası 1949-cu ildə irəli sürülmüş, 1968-ci ildə inşaat işlərinə başlanmış və 1973-cü ildə istismara verilmişdir. Təbriz Avtovağzallar İdarəsi isə 1995-ci ildə yaradılmışdır.[219] Hazırda Mərkəzi Avtovağzal Qərbi İranın ən iri sərnişindaşıma kompleksi hesab olunur.[220] Mərkəzi və Şimal-Qərb avtovağzallarına əlavə olaraq, şəhərin şərq və cənub-qərb hissələrində daha iki avtovağzalın inşası davam etdirilir.[221][222]
Metro
Təbriz metrosuna daxil olan xüsusi metro körpüsündə Ustad Şəhriyar stansiyasına doğru hərəkət edən qatar.
Təbrizdə şəhərdaxili dəmir yolunun ilkin formalarından istifadə tarixi bir əsrdən artıqdır. 1901-ci ildə Təbrizin ilk bələdiyyə başçısı Qasım xan Vali tərəfindən “Qonqa” adlanan atla hərəkət edən tramvay xətti “Qonqabaşı” meydanından dəmir yolu vağzalına qədər çəkilmiş və 40 il fəaliyyət göstərmişdir (1901–1941).[223][224]
Metro layihəsi ilk dəfə 1991-ci ilin yanvarında Təbriz millət vəkilləri tərəfindən İran İslam Məclisində müzakirəyə çıxarılmış, lakin müxtəlif səbəblərdən on il müddətinə dayandırılmışdır.[225] 2001-ci ildən Təbriz metrosunun tikintisinə başlanmışdır. Ümumi uzunluğu 100 km olan metro beş marşrut üzrə layihələndirilmişdir ki, bunlardan dördü şəhərdaxili, biri isə şəhərətrafı xəttdir. Təbriz metrosu Tehrandan və Məşhəddən sonra İranda ən çox xəttə malik metro sistemidir.[226][227]
Planlaşdırmaya əsasən, birinci xətt 18 km uzunluğunda Elgölü meydanından Lalə məhəlləsinə, ikinci xətt 27 km uzunluğunda İslam Azad Universitetindən Qaraməlik rayonuna qədər, şəhərətrafı beşinci xətt isə 20 km uzunluğunda yeni Səhənd şəhərindən Təbrizə qədər uzanacaqdır.[228]
Birinci xəttin ilk mərhələsi 2015-ci ilin sentyabrında istifadəyə verilmiş, 8 km-lik sahə Elgölü stansiyasından Ustad Şəhriyar stansiyasına qədər 10 vaqondan ibarət iki qatarla işləməyə başlamışdır. Təbriz, Tehrandan, İsfahan və Məşhəddən sonra İranda metroya sahib olan dördüncü şəhərdir.[229]
Sürətli Avtobus Sistemi
Təbriz nəqliyyat şəbəkəsinin xəritəsi
İranda sürətli avtobus nəqliyyatı sistemi Tehrandan sonra 2008-ci ildən etibarən Təbrizdə tətbiq olunmağa başlanmışdır. Hazırda iki xətt üzrə fəaliyyət göstərir. Birinci xətt 18 km uzunluğunda olub şəhərin şərqindəki Bəsic meydanından qərbdəki Dəmir yolu meydanına qədər uzanır və 61 dayanacaqdan ibarətdir. İkinci xətt Abrasən dörd yolundan “Şəriəti” dörd yoluna qədər hərəkət edir.[230][231][232]
Taksi nəqliyyatı
Təbriz Taksi İdarəsi ümumilikdə 15 min taksini idarə edir. Bunlardan 11 min 500-ü qırmızı nömrə nişanlı adi taksilər, 3 min ədədi müxtəlif agentlik və özəl nəqliyyat şirkətlərinə məxsus taksilər, 500 ədədi isə köməkçi taksilərdir.[233]
İdman
Təbrizdə təxminən 100 idman məkanı mövcuddur. Bunlara bədən hazırlığı zalları, skvoş, qədim idman növləri, badminton, bodibildinq, boks, stolüstü tennis, taekvondo, cüdo, müxtəlif döyüş növləri, gimnastika, şahmat, qılıncoynatma, futzal, karate, güləş, voleybol, ağır atletika, vuşu, tennis, futbol, voleybol və xokkey meydançaları, konkisürmə və ox atma sahələri, xizək və atletika trekləri, təbii və süni ot örtüklü meydanlar, həmçinin qapalı və açıq hovuzlar daxildir.[234] İdmançılarla bağlı statistikaya görə, 2014-cü ilin ilk altı ayında şəhərdə 58 min 276 təşkilatlanmış idmançı qeydiyyata alınmışdır.[235] 2016-cı il məlumatına əsasən, Təbrizdə müxtəlif idman növlərində fəaliyyət göstərən 335 idman klubu mövcuddur.[236]
Futbol Təbriz sakinləri arasında ən populyar idman növlərindən biridir. Şəhər İran Premyer Liqasında üç komanda ilə təmsil olunur: Traktor, Göstəriş Polad FK və Maşın Sazi FK. Bu komandalar ev oyunlarını Yadigar-e İmam, Bağşomal və Bonyan Dizel stadionlarında keçirirlər. Traktor klubunun ev oyunlarının əksəriyyəti 70 min tamaşaçı tutumuna malik Yadigar-e İmam stadionunda azarkeşlərlə dolu olur. Klub 2009–2010, 2010–2011 və 2011–2012 mövsümlərində ev oyunlarında ən çox tamaşaçı toplayan komanda olmuşdur.[237][238][239][240]
2013-cü ildə həm futbol, həm də futzal üzrə Premyer Liqalarda 3 komanda ilə Təbriz, ölkənin əsas futbol və futzal mərkəzlərindən biri kimi tanınmışdır.[241][242][243]
Hərçənd Traktor yalnız bir idman klubu kimi fəaliyyət göstərir, lakin bu günlərdə bu komandanın azarkeşləri üçün sadəcə idman klubu olmaqdan çıxaraq sosial və milli kimlik xarakteri daşıyan bir fenomenə çevrilmişdir.[244][245] Azarkeşlərin əhəmiyyətli bir qismi futbolun özü və nəticələri ilə o qədər də maraqlanmır, daha çox təhlükəsiz bir toplaşma mühiti axtararaq, öz varlıqlarını ifadə etməyə çalışırlar. Hətta bəzi azarkeşlər Traktor ilə Azərbaycan arasındakı münasibəti Barselona futbol klubu ilə Kataloniya arasındakı münasibətə bənzədirlər.[246][244]
Bundan əlavə, bu komandanın oyunları millətçi və pantürk qrupların fəaliyyətləri üçün tribuna rolunu oynamışdır.[247][248][249][244]
Bu hərəkətlər əsasən millətçi şüarların səsləndirilməsi və lu plakatların stadionlara gətirilməsi ilə müşayiət olunmuş, bəzən də Türkiyə və Azərbaycan Respublikasına dəstək ifadə edən məzmunlar daşımışdır.[244][250] Hətta bəzi hallarda Traktor azarkeşləri Ərəb körfəzi şüarını da səsləndirmişlər.[251][252] Bu meyllər idman çevrələrində, siyasi dairələrdə və ictimai qruplar arasında da tənqid olunmuş, eyni zamanda siyasi xarakter daşıyaraq İran hakimiyyətində həssaslıq doğurmuşdur. Hakimiyyətin reaksiyası isə azarkeşlərin saxlanılması,[253] təhlükəsizlik qüvvələri ilə şüarçı qruplar arasında toqquşmalar,[254][253] stadionlarda bəzi plakatların yığışdırılması və Traktora aid bəzi posterlərin mətbəələrdən götürülməsi kimi tədbirlərlə müşayiət olunmuşdur.[254][255]
Premyer Liqanın 16-cı mövsümündə transferlər dövründə klubun direktoru Mustafa AcorluErmənistan milli komandasının mərkəz müdafiəçisi Varazdat Haroyanla iki illik müqavilə bağlandığını elan etsə də, bu hadisədən 12 saat sonra o, şəxsi instagram səhifəsində açıqlama yayaraq transferdən imtina olunduğunu bildirmişdir.[256] Acorlu bu qərarı türklərin birliyini qorumaq zərurəti ilə izah etmiş və bəzi azarkeşlərin etirazlarını Qarabağın ermənilər tərəfindən işğalı ilə əlaqələndirmişdir.[257] Bu addım idmana siyasətin qarışması və irqi ayrı-seçkilik ehtimalları ilə bağlı tənqidlərə məruz qalmışdır.[258] Həmçinin 1397-ci il (2019) martın 1-də Təbrizin Səhənd stadionunda keçirilən Traktor–Sepahan oyunu zamanı bir qrup azarkeş Ermənistan baş nazirininTehrana səfəri ilə bağlı yaranmış gərginliyə etiraz olaraq stadionda Ermənistan bayrağını yandırmış və Qarabağın azadlığı ilə bağlı şüarlar səsləndirmişlər.[259]
Çempionluq
İran Futbol Liqasının 2024-2025-ci illər sezonunda Traktor klubu ilk dəfə çempion olmağı bacardı.[260]Ceymi Karrager bu çempionluq münasibətilə bildirmişdi ki, "Liverpul şəhəri üçün ‘biz dünyaya qarşıyıq’ hissi mövcuddur, lakin bu, Traktor FK azarkeşləri ilə müqayisədə heç nədir. Traktor FK milyonlarla İran azərbaycanlı türkünə – ölkənin ən böyük azlığına – ümid, birlik və söz haqqı verir". Çempionluq həm İran Azərbaycanında, həm də Azərbaycan Respublikası və Türkiyədə də qeyd edilmişdir.[261][262][263] Çempionluq barədə The Guardianda John Duerden tərəfindən yazılmış yazıda bunlar qeyd edilmişdi:
Öz dili, mədəniyyəti və tarixi olan bir xalq – müxtəlif və qədim bir ölkədə (1979 İslam inqilabından əvvəl və sonra) farsmərkəzçi siyasət yürüdən hökumətlər tərəfindən uzun müddət ayrı-seçkiliyə və kənarlaşdırılmaya məruz qaldığını hiss etmişdir. Futbol klubunu dəstəkləmək azərbaycanlı qürurunu və kimliyini ifadə etmək (mahnılarda qədim qəhrəmanlar yad edilir), İranda daha çox təmsilçilik tələb etmək (2012-ci ildə baş vermiş güclü zəlzələdən sonra hökumətdən daha yaxşı reaksiya istənilən şüarlar) və bəzən sadəcə olaraq mövcud hakimiyyət dairələrini qıcıqlandırmaq vasitəsinə çevrilmişdir.
Tehranın bəzi reaksiyalarının sərt olması təəccüblü deyil – xüsusilə də azarkeşlər digər ölkələrin paytaxtlarını xatırladan şüarlar səsləndirdikdə: "Təbriz, Bakı, Ankara – biz hara, farslar hara.” “Fars körfəzi”nin "Ərəb körfəzi" adlandırılması da paytaxtda və başqa yerlərdə çoxlarını qəzəbləndirməyin ən qısa yoludur – bunu Donald Tramp və onun administrasiyası da belə etməyə çalışsa, nəticəsini görəcəkdir.
Çempionluq qeyd edilərkən İran Azərbaycanının bir neçə şəhərində Azərbaycan bayrağı dalğalandırılmışdır. Bu sosial şəbəkələrdə geniş müzakirələrə yol açmışdır.[264][265] Eyni zamanda Türkiyənin İstanbul şəhərində də müxtəlif parklarda Traktorun çempionluğu qeyd edilmişdir. Bu mərasimlər zamanı Türkiyə və Azərbaycan Respublikası bayraqları, eləcə də Güney Azərbaycan milli mübarizəsinin simvolu hesab edilən bayraqlar nümayiş etdirilmişdir.[266]
Velosiped idmanı
Təbriz velosiped idmanı baxımından xüsusi əhəmiyyət daşıyır və Asiya Velosiped İdmanı Konfederasiyasına görə qitənin bu sahədəki əsas mərkəzlərindən biridir. Şəhər Asiyanın ən qədim fasiləsiz velosiped turu olan Beynəlxalq Azərbaycan Velosiped Turunun start nöqtəsidir.[267] Bu yarışlar hər il iyun ayında Beynəlxalq Velosiped İttifaqının (UCI) nəzarəti altında Şərqi Azərbaycan, Qərbi Azərbaycan və Ərdəbil əyalətlərində keçirilir. İlk dəfə 1986-cı ildə yalnız İran komandalarının iştirakı ilə təşkil edilmişdir.[268][269]
Təbriz velodromu şimal-qərbi İranın ən böyük, ölkədə isə Tehrandakı Azadi velodromundan sonra ikinci böyük velosiped treki hesab olunur. İranın ilk velosiped məktəbi də Təbrizdə yaradılma mərhələsindədir. Şəhərdə UCI tərəfindən qeydiyyata alınmış iki peşəkar velosiped komandası mövcuddur. Onlardan "Petrochemical Tabriz" komandası İranın ilk kontinental velosiped komandası olmuş və 2007–2008, 2008–2009, 2009–2010 mövsümlərində həm komanda, həm də fərdi göstəricilər üzrə Asiya turlarında ardıcıl üç dəfə çempion olaraq qitənin ən titullu komandalarından birinə çevrilmişdir.[270]
KİV
Radio və Televiziya
Təbriz Radiosu 1026 kHz qısa dalğa, 94 MHz FM və Bədr peyk şəbəkəsi vasitəsilə yayımlanır. Verilişlərin əksəriyyəti Təbriz və Şərqi Azərbaycana həsr olunur, əsasən Azərbaycan dilində efirə gedir və proqramlar əsasən mədəniyyət məsələlərinə fokuslanır.[271] Bu radio 1946-cı ildən fəaliyyət göstərir və 1997-ci ildən Şərqi Azərbaycan Səsi regional şəbəkəsi kimi fəaliyyətini davam etdirir.[272]
Təbriz televiziyası 1971-ci ildə 100 vattlıq ötürücü ilə fəaliyyətə başlamışdır. 2000-ci ilin noyabrında Səhənd adlı regional televiziya şəbəkəsinin açılması ilə birləşdirilmişdir. Şərqi Azərbaycan Radio və Televiziya Mərkəzi, İran İslam Respublikası Yayım Təşkilatının 17-ci Mərkəzlərarası Festivalında, Xuzistan, Mazandaran və Gilan mərkəzlərindən sonra dördüncü yeri tutmuşdur.[273]
Mətbuat
Təbriz, xüsusilə Məşrutə inqilabından sonra, qəzet və xəbər bülletenlərinin nəşr olunduğu mühüm mərkəz olmuşdur. Tarixi mətbu orqanlardan biri Əncümən qəzeti olmuşdur. Bu qəzeti Təbriz Əyalət və Vilayət Əncüməni nəşr etdirirdi. Hazırda Məhd-e Azadi və Ərk kimi qəzetlər nəşr olunur. Əncümən qəzeti 1906-cı ilin Ramazan ayında fəaliyyətə başlamış və Kiçik Tiranlıq dövrü ilə İkinci Məşrutə inqilabı arasındakı siyasi, iqtisadi, sosial və mədəni vəziyyətlə bağlı təqdim etdiyi məlumatlara görə tədqiqatçılar tərəfindən qiymətli mənbə hesab edilir. Əhəmiyyəti ondan ibarətdir ki, qəzet İkinci Məşrutə dövründə də nəşrini davam etdirmişdir. Bunun əsas səbəbi Təbriz əhalisinin Məclisin bombalanması xəbərini alar-almaz Məhəmmədəli şah rejiminə qarşı mübarizəyə başlaması idi. Hökumət mərkəzi demək olar ki, bütün mətbuatı bağladığı və xarici qəzetlərin girişini qadağan etdiyi bir vaxtda Əncümən nəşrini davam etdirmişdir.[274][275]
Əncümən qəzetinin ilk nüsxəsindən təsvirlər:
Aktiv qəzetlər
Hazırda Təbrizdə Məhd-e Azadi, Fəcr Azərbaycan, Ərk, Azərbaycan, Əmin, Sahib Təbriz, Peyam Azərbaycan, Saqi Azərbaycan, Sərxab, Xoşxəbər, Tarh-e No, Nəgin Azərbaycan, Məhd-e Təməddün və Əcəbşir daxil olmaqla 14 qəzet fəaliyyət göstərir.[276]
Təbrizin simvolları
Təbrizin ənənəvi yeməkləri, şirniyyatları və əl işləri:[277]
Təbriz tarixi boyu dəfələrlə (858, 1041 və 1721-ci illərdə) zəlzələlərlə viran olub. Bu zəlzələlər tarixi abidələrin çoxunu məhv edib. Bu zəlzələlərdən salamat çıxan ən önəmli abidələr Ərk qalası və Göy məsciddir. Təbrizdə səkkizdən çox böyük muzey var:
↑Azadeh, Fridun. کتابخانه عمومی تربیت تبریز [Tabriz Tarbiat public library] // دایرةالمعارف کتابداری و اطلاعرسانی (Persian). سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران. 5 dekabr 2007. 22 aprel 2012 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 31 avqust 2025.
↑Association for Diplomatic Studies and Training. "IRAN"(PDF). adst.org. 2016. 2025-03-18 tarixində arxivləşdirilib(PDF). İstifadə tarixi: 12 avqust 2025.
↑[tabrizu.ac.ir/fa/contents/About_University/History/%D9%85%D8%B9%D8%B1%D9%81%DB%8C.%D9%88.%D8%AA%D8%A7%D8%B1%DB%8C%D8%AE%DA%86%D9%87.html "درباره دانشگاه > معرفی و تاریخچه"] (#bad_url). tabrizu.ac.ir. 23 noyabr 2009. 31 dekabr 2019 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 25 avqust 2025.
↑فهرست نویسی پیش از انتشار کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران * شماره کتابشناسه ملّی:۲۸۹۰۶۹۰ *عنوان و نام پدیدآورنده:طرح بررسی و سنجش شاخصهای فرهنگ عمومی کشور (شاخصهای غیرثبتی){گزارش}:گزارشهای پیشرفت طرحها وکلان شهرها/به سفارش شورای فرهنگ عمومی کشور؛ مدیر طرح و مسئول سیاست گذاری:منصور واعظی؛ اجرا:شرکت پژوهشگران خبره پارس *بهاء:۱۰۰۰۰۰ ریال-شابک:۷-۶۸-۶۶۲۷-۶۰۰-۹۷۸ *وضعیت نشر:تهران-موسسه انتشارات کتاب نشر ۱۳۹۱ *وضعیت ظاهری:۲۹۵ ص:جدول (بخش رنگی)، نمودار (بخش رنگی)*یادداشت:عنوان دیگر:طرح و بررسی و سنجش شاخصهای فرهنگ عمومی کشور (شاخصهای غیرثبتی) سال ۱۳۸۹ *توصیفگر:شاخصهای غیرثبتی+شاخصهای فرهنگی+گزارشهای پیشرفت طرحها و کلان شهرها *توصیفگر:ایران ۳۸۶۲۸۹ *تهران۱۹۹۰۶۶ /مشهد۲۹۲۳۴۱ /اصفهان ۱۷۰۰۱۷/تبریز۱۸۴۸۱/کرج ۲۷۸۲۵۲/شیراز۲۵۱۷۰۳/اهواز۱۷۶۴۰۳/قم۲۷۰۸۷۷ *شناسنامه افزوده:واعظی، منصور،۱۳۳۳-۷۳۵۰۶۸ *شناسنامه افزوده:شرکت پژوهشگران خبره پارس /شورای فرهنگ عمومی *مرکز پخش:خیابان ولیعصر، زرتشت غربی، خیابان کامبیز، بخش طباطبایی رفیعی، پلاک۱۸، تلفن:۷-۸۸۹۷۸۴۱۵ ketabnashr@gmail.com *لیتوگرافی، چاپ وصحافی:سازمان چاپ و انتشارات اوقاف
Vikianbarda əlaqəli mediafayllar
.jpg)
_uses_the_Arabic_script.jpg)
.jpg)
_church.jpg)
İki rəqib alimin hekayəti, 1539-1543, Təbriz miniatür məktəbi
İsfəndiyarın qurdlarla savaşı. "Demott Şahnaməsi". 1370-ci il
Əbdülbaqi Bakuvinin çəkdiyi "İki əmir" portreti. Topqapı muzeyi, İstanbul
İranlılarla Turanlılar arasındakı döyüşdən səhnə, “Şahnamə”dən. Saray albomlarından, Təbriz, XIV əsrin ikinci yarısı.
.jpg)
.jpg)
Səlcuqluların simvolu olan ikibaşlı qartal (Azərbaycan muzeyi).
Dəmir dövrünə aid tapıntı (Azərbaycan muzeyi).
I minilliyə aid cəvahirat (Azərbaycan muzeyi).
Brilyant qutusu, Qacarlar dövrü (Azərbaycan muzeyi).
Səfəvilər dövrünə aid farfor (Azərbaycan muzeyi).
Dolma ilə Təbriz küftəsi birlikdə
Təbriz bazarında xalçalar.
Eynəli dağı meşə parkı
Şəhid Bakeri bulvarı
Təbriz bələdiyyəsinin tikintisi
Təbriz panoraması
Rüşdiyyə məhəlləsi
Bolur göydələni
Müqəddəs Şoqakat kilsəsi
_-_panoramio.jpg)
_(15002673356).jpg)
