Türkiyə Respublikasının vitse-prezidenti (türk. Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanı Yardımcısı) — Türkiyə hökumətinin icra hakimiyyətində prezidentdən sonra ikinci ən yüksək vəzifəli şəxs. Prezident kabinetinin üzvüdür.
| Türkiyənin Vitse-Prezidenti | |
|---|---|
| Türkiye Cumhurbaşkanı Yardımcısı | |
 | |
.jpg) Vəzifədədir Cevdet Yılmaz 4 iyun 2023-cü ildən | |
| Başçılıq edir | Türkiyə |
| Rəsmi iqamətgahı | Çankaya köşkü |
| Səlahiyyət müddəti | 5 il, müddət məhdudiyyəti yoxdur |
| Vəzifənin təsis tarixi | 9 İyul 2018 |
| Rəsmi saytı | tccb.gov.tr |
← Türkiyə Baş naziri[d] | |
Vitse-prezident vəzifəsi 2017-ci il aprelin 16-da Konstitusiyaya dəyişikliklərlə bağlı referendumla yaradılıb. Bu referendumdan sonra Türkiyə parlamentli respublikadan Prezident respublikasına çevrilib. Fuad Oktay prezident Rəcəb Tayyib Ərdoğan tərəfindən birinci vitse-prezident təyin edilib.
Vitse-prezident prezident tərəfindən vəzifəyə təyin edilir və ya vəzifədən azad edilir.[1] Prezident bir və ya bir neçə vitse-prezident təyin edə bilər.[1] Türkiyə Prezidenti vəzifəsi hər hansı səbəbdən boş olarsa, yenisi seçilənə qədər ən yaşlı vitse-prezident prezident kimi fəaliyyət göstərir.[2]
Vitse-prezident millət vəkili seçilmək hüququ olan şəxslər arasından seçilir, deputatdırsa, onun vəzifəsi seçildiyi zaman başa çatır.[1] Milli Təhlükəsizlik Şurasının üzvü və Ali Hərbi Şuranın sədridir.[1]
Türkiyə Respublikasının Konstitusiyasının səkkizinci maddəsinə görə, icra hakimiyyəti 2017-ci ilə qədər prezidentə və Nazirlər şurasına məxsus olub, 2017-ci ildən sonra isə səlahiyyət tamamilə prezidentə verilib.[3]
2017-ci ilin aprelində seçicilər tərəfindən Türkiyənin hazırkı Konstitusiyasının 18 maddəsinə əlavə və dəyişikliklər olundu. Hakimiyyət Ədalət və İnkişaf Partiyasının (AK Partiya) və onun qurucularından biri olan prezident Rəcəb Tayyib Ərdoğanın dəstəklədiyi maddəyə dəyişikliklərlə bağlı uzun müddət davam edən müzakirələrdən sonra müxalifətdə olan Milliyyətçi Hərəkat Partiyasının (MHP) dəstəyi ilə Türkiyə Böyük Millət Məclisi referendum qərarı qəbul etdi.
Dəyişikliklər paketi hazırkı Parlamentar rejiminin ləğvi və onu Prezident respublikası üsul-idarəsi ilə əvəzlənməsi, baş nazir postunun ləğvi, parlamentdəki deputatların sayının 550-dən 600-ə çatdırılması, Hakimlər və Prokurorlar Şurasının strukturunda dəyişikliklərdən ibarət idi.
2017-ci il aprelin 16-da keçirilən Konstitusiya dəyişikliyi referendumu 51,41% səslə qəbul edilib. Dəyişiklikdən sonra icra orqanı olan Baş nazirlik ləğv edilib və yerinə vitse-prezident vəzifəsi yaradılıb.
Əvvəllər baş nazirin müavini vitse-prezident kimi Milli Təhlükəsizlik Şurasının üzvü idi. Koalisiya hökumətlərində koalisiya tərəfdaşı partiyaların liderləri istəsələr, baş nazirin müavini ola bilərdilər. Baş nazir müavinlərinin öz tabe təşkilatları var idi. Bu təşkilatlar adətən hökumət qurulduqdan sonra baş nazir və baş nazirin müavinləri arasında vəzifələrin bölüşdürülməsi ilə müəyyən edilirdi.
Türkiyənin siyasi tarixində 44 nəfər baş nazirin müavini olub.
Vitse-prezidentlər parlament üzvü seçilmək hüququ olan insanlar arasından prezident tərəfindən vəzifəyə təyin edilir və vəzifədən azad edilir. Vəzifələrinə başlamazdan əvvəl 81-ci maddədə göstərildiyi kimi Türkiyə Böyük Millət Məclisi qarşısında and içirlər. Parlament üzvləri vitse-prezident vəzifəsinə təyin olunduqları zaman parlament üzvü olmaqdan çıxırlar.[4]
Türkiyə konstitusiyasında vitse-prezident olmaq üçün şərtlər:[5]
- Prezident seçildikdən sonra bir və ya bir neçə vitse-prezident təyin edə bilər.
- Prezident aparatı hər hansı səbəbdən boş olarsa, qırx beş gün müddətində prezident seçkiləri keçirilir. Vitse-prezident növbəti prezident seçilənə qədər onun səlahiyyətlərini icra edir və onun səlahiyyətlərini həyata keçirir.
- Prezident xəstəliyə və ya xaricə səfərə gedəndə öz vəzifələrini yerinə yetirməkdə müvəqqəti olmadığı hallarda, vitse-prezident Respublika Prezidenti kimi çıxış edir və onun səlahiyyətlərini həyata keçirir.
- Vitse-prezident Türkiyə parlamentinə deputat olmaq hüququna malik olanlar arasından təyin edilir. Sədr müavini 81-ci maddədə göstərildiyi kimi Türkiyə Böyük Millət Məclisi qarşısında and içir. Türkiyə Böyük Millət Məclisindən vitse-prezident təyin edilən üzvlər parlamentdəki üzvlüyünü itirirlər.
- Türkiyə vətəndaşı olmaq
- 18 yaşdan yuxarı
- Ali təhsilli olmaq
- Oğurluq və ya dələduzluq kimi cinayətlərə görə məhkum edilməmək
- Hərbi xidməti başa vurduqdan sonra
- Ehtiyatsızlıqdan törədilən cinayətlər istisna olmaqla, 1 il müddətinə azadlıqdan məhrum etmə cəzasına məhkum edilməməyənlər
- Terror aktına görə məhkum olunmamaq
Millət vəkili vəzifəsinə uyğun olmayan hər hansı bir şəxs Türkiyə Respublikasının vitse-prezidenti vəzifəsinə uyğun ola bilməz. Vitse-prezident parlamentin üzvü olmasa da, qanunvericilik toxunulmazlığı çərçivəsində sayılır.[4]
Türkiyədə vitse-prezidentlik digər prezident sistemlərindən bəzi mühüm cəhətlərinə görə fərqlənir. Vitse-prezidentin birbaşa xalq səsverməsi ilə seçildiyi ABŞ kimi digər prezident sistemlərindəki təcrübələrdən fərqli olaraq, Türkiyədə vitse-prezident birbaşa xalq tərəfindən seçilmir, prezident tərəfindən təyin edilir. Türkiyədə vitse-prezidentin vəzifə və səlahiyyətləri prezidentin müəyyən etdiyi hədlər daxilində həyata keçirilir. Türkiyədə icra hakimiyyəti daha mərkəzləşdirilmiş struktura malik olduğundan, digər prezident sistemlərində olduğu kimi geniş və müstəqil səlahiyyətə malik deyil. Xüsusilə ABŞ-da vitse-prezident həm icra, həm də qanunvericilik proseslərində fəal rol oynaya bilər, Türkiyədə isə vitse-prezidentin qanunvericilik proseslərində rolu məhduddur.
Vitse-prezidentlərin səlahiyyət müddəti onları təyin etmiş prezidentin səlahiyyət müddəti ilə məhdudlaşır və onlar vəzifədən kənarlaşdırılmadığı təqdirdə bu müddət ərzində fəaliyyət göstərirlər. Vitse-prezidentlər üçün heç bir müddət məhdudiyyəti yoxdur.
Vitse-prezidentlər Prezident kabinetindəki nazirlərlə eyni maaş alırlar. 2024-cü ilə qədər vitse-prezidentlər və nazirlər aylıq 172.514 türk lirəsi maaş alırdılar.[6]
Bu gün vitse-prezidentlər Çankaya Köşkündən iş ofisi kimi istifadə edirlər. Əvvəllər bura prezident iqamətgahı kimi istifadə olunurdu. 2014-cü il avqustun 10-da 12-ci prezident seçilən Rəcəb Tayyib Ərdoğan, Atatürk Meşə fermasında inşa edilən, Baş nazirlik binası kimi layihələndirilən və 1150-dən çox otağı olan binanın “Prezident Sarayı” olduğunu açıqladı.
Ərdoğan Çankaya malikanəsinin baş nazirin yeni iqamətgahı olacağını açıqlayıb. Baş nazir Çankaya Köşkündən yalnız ofis və xüsusi günlər üçün istifadə edib. Baş nazir müavinləri Baş nazirlik Mərkəz Binasında qalmağa davam edir.[7]
- ↑ 1 2 3 4 https://web.archive.org/web/20180721113815/http://www.mevzuat.gov.tr/MevzuatMetin/1.5.2709.pdf
- ↑ https://web.archive.org/web/20200407023542/https://www.mevzuat.gov.tr/MevzuatMetin/19.5.1.pdf
- ↑ "Grand National Assembly of Turkey" (PDF). tbmmgov.tr. 2018.
- ↑ 1 2 https://web.archive.org/web/20200123003421/https://www.tccb.gov.tr/cumhurbaskanligi/gorev_yetki/
- ↑ "Duties and Powers". Presidency of Turkey. İstifadə tarixi: 2019-09-27.
- ↑ https://web.archive.org/web/20240808112720/https://www.odatv.com/ekonomi/vatandasa-zam-yok-ama-bakana-49-bin-lira-120050498
- ↑ https://www.sabah.com.tr/gundem/2014/09/13/29-ekim-resepsiyonu-yeni-cumhurbaskanligi-sarayinda
