Türkiyə Respublikasının Prezidenti (türk. Türkiye cumhurbaşkanı) — Türkiyə Respublikasının dövlət və hökumət başçısı. Türkiyə Böyük Millət Məclisi adından Türkiyə Silahlı Qüvvələrinin Baş Komandanlığını, Türkiyə Cümhuriyyətini və türk millətinin birliyini təmsil edir. Türkiyə Respublikası Konstitusiyasının icrasını və dövlət qurumlarının fəaliyyətini təmin edir.[1] Prezidentin vəzifə və səlahiyyətləri Türkiyə Respublikası Konstitusiyasının 104-cü maddəsi ilə tənzimlənir.
| Türkiyə Respublikasının Prezidenti | |
|---|---|
| türk. Türkiye Cümhuriyeti Cumhurbaşkanı | |
 | |
.jpg) Vəzifədədir Rəcəb Tayyib Ərdoğan 28 avqust 2014-cü ildən | |
| Başçılıq edir | Türkiyə |
| Rəsmi iqamətgahı | Prezidentlik sarayı |
| Səlahiyyət müddəti | 5 il, iki dəfə |
| Vəzifənin təsis tarixi | 29 oktyabr 1923 |
| Vəzifədə birinci | Mustafa Kamal Atatürk |
| Rəsmi saytı |
tccb.gov.tr tccb.gov.tr/ar/ tccb.gov.tr/fr/ tccb.gov.tr/en/ |
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
Prezident həm də Türkiyə Böyük Millət Məclisi adından parlamentin mənəvi varlığının tərkib hissəsi olan Ali Baş Komandanı təmsil edir. Türkiyə Silahlı Qüvvələrinin Baş Komandanı vəzifəsini mümkün müharibə zamanı prezidentin tapşırığı ilə Baş Qərargah rəisi yerinə yetirir.
2014-cü il avqustun 28-də vəzifəsinin icrasına başlayan Rəcəb Tayyib Ərdoğan[2] Türkiyənin 12-ci və hazırkı prezidentidir.
Prezident aparatı 1923-cü il oktyabrın 29-da Türkiyə Respublikanın elan edilməsi ilə yaradılmışdır. Həmin gün keçirilən səsvermədə Mustafa Kamal Atatürk yekdilliklə Türkiyənin ilk prezidenti seçildi.[3] Bu tarixdən 10 avqust 2014-cü ilə qədər Kənan Əvrəndən başqa bütün prezidentlər Türkiyə Böyük Millət Məclisi tərəfindən seçilib.
Keçmiş prezidentlər arasında Mustafa Kamal Atatürk, İsmət İnönü və Cəlal Bayar “partiya başqanı” vəzifəsini icra ediblər. Atatürk və İnönü həm Cümhuriyyət Xalq Partiyasının sədri, həm də prezident kimi fəaliyyətlərini davam etdirdilər, Cəlal Bayar isə prezidentlik müddəti başlayanda Demokrat Partiyasının sədrliyindən istefa verdi, lakin prezidentliyi dövründə partiyanın üzvü olmağa davam etdi. Türkiyədə bitərəf və partiyasız prezidentliyi müdafiə edən ilk partiya Mustafa Kamal Paşanın həm CHP lideri, həm də başqan olmasına qarşı çıxan Tərəqqi Cümhuriyyət Partiyasıdır.[4][5]
1960-cı il çevrilişindən sonra qəbul edilən 1961-ci il Konstitusiyasında prezident olan şəxsin üzvü olduğu partiya ilə əlaqəsinin kəsilməsi qərara alındı və partiyasız prezidentlik dövrü başladı.[6] 1980-ci il çevrilişindən sonra dövlət başçısı və Milli Təhlükəsizlik Şurasının rəhbəri kimi ölkəni idarə edən Əvrən 1982-ci il Konstitusiyasının birinci müvəqqəti maddəsinə uyğun olaraq konstitusiyanın referendumla qəbul edildiyi vaxt, 7 noyabr 1982-ci ildə Prezidentliyə təyin olundu.
2007-ci ildə keçirilən konstitusiya dəyişikliyi referendumu ilə prezidentin xalq tərəfindən seçilməsi qərara alındı. Bu dəyişiklikdən sonra 10 avqust 2014-cü ildə keçirilən ilk seçkilərdə Rəcəb Tayyib Ərdoğan xalq tərəfindən prezident seçildi.[7] Dövlət başçısı olan prezident həm də 2017-ci ildə Konstitusiya dəyişikliyi referendumundan sonra 2018-ci ildən hökumətin başçısıdır.
Prezident olmaq üçün tələb olunan şərtlər Konstitusiyanın 101-ci maddəsində tənzimlənir.[8] Bu şərtlər bunlardır:
- 40 yaşdan yuxarı olmaq
- Ali təhsilli olmaq
- Millət vəkili seçilmək hüququ olan Türkiyə vətəndaşı olmaq.
Ən azı iyirmi deputatdan ibarət siyasi partiya qrupları, son parlament seçkilərində ümumi etibarlı səsləri tək və ya birlikdə hesablandıqda beş faizdən çox olan siyasi partiyalar və ya yüz min seçici tərəfindən Prezidentliyə bir nəfərin namizədliyi irəli sürülə bilər.[1]
Prezidentin səlahiyyət müddəti 5 ildir və bir şəxs maksimum iki dəfə seçilə bilər.[1] Əgər parlament prezidentin ikinci müddətində seçkiləri təzələmək qərarına gəlsə, prezident yenidən namizədliyini irəli sürə bilər.[1]
Türkiyə Böyük Millət Məclisinin sədri seçilən millət vəkilinin üzvlüyü başa çatır.
Prezident seçilməsi ilə bağlı prinsiplər Konstitusiyanın 101-ci maddəsində və Prezident Seçki Qanununda tənzimlənir:[9]
Ümumi seçki hüququ əsasında keçirilən seçkilərdə etibarlı səslərin əksəriyyətini qazanan namizəd prezident seçilir. Əgər birinci səsvermədə bu səs çoxluğu əldə olunmasa ikinci səsvermə keçirilir. Birinci səsvermədə ən çox səs toplayan iki namizəd bu səsvermədə iştirak edir və etibarlı səslərin çoxunu toplayan namizəd prezident seçilir.
İkinci səsvermədə iştirak etmək hüququ olan namizədlərdən biri hər hansı səbəbdən seçkidə iştirak etmədikdə, ikinci səsvermə birinci səsvermədə sıraya uyğun olaraq vakant namizədin dəyişdirilməsi ilə həyata keçirilir. İkinci səsverməyə yalnız bir namizəd qalsa, bu səsvermə Referendum şəklində keçirilir.
Vahid namizədə səsvermə zamanı, səsvermə referendum formasında həyata keçirilir. Etibarlı səslərin mütləq əksəriyyətini alan namizəd prezident seçilir. Namizəd etibarlı səslərin mütləq əksəriyyətini almadıqda, seçki təkrarlanır və yalnız yekun nəticələr elan olunduqdan sonra qırx beşinci gündən sonrakı ilk bazar günü prezident seçkiləri keçirilir.
Prezident vəzifəsi hər hansı səbəbdən boş olarsa və Türkiyə Böyük Millət Məclisinin ümumi seçkilərinə bir il və ya daha az vaxt qalırsa, Prezident seçkiləri Türkiyə Böyük Millət Məclisinin ümumi seçkiləri ilə birlikdə keçirilir.
Bu yolla seçilən prezident Türkiyə Böyük Millət Məclisinə seçkilərin keçiriləcəyi günə qədər öz vəzifəsini davam etdirir. Seçkilər başa çata bilməsə, yeni prezident vəzifəyə başlayana qədər hazırkı prezident səlahiyyətlərini davam etdirir.
Türkiyə Böyük Millət Məclisi müharibə səbəbindən yeni seçkilərin keçirilməsinin mümkün olmadığına qərar verərsə, prezident seçkiləri bir il təxirə salınır. Təxirə salınma səbəbi aradan qaldırılmadıqda, təxirə salınma qərarında göstərilən prosedura uyğun olaraq bu proses təkrarlana bilər.
Konstitusiyanın 103-cü maddəsinə əsasən, prezident vəzifəyə başlayarkən Türkiyə Böyük Millət Məclisi qarşısında and içir:
|
Prezident kimi dövlətin varlığını və müstəqilliyini, vətənin və millətin bölünməz bütövlüyünü, qeyri-şərtsiz suverenliyini qoruyacağam; Konstitusiyaya, qanunun aliliyinə, demokratiyaya, Atatürk prinsiplərinə və islahatlarına və dünyəvi respublika prinsipinə əməl edəcəyəm; Millətin sülh və firavanlığı, milli həmrəylik və ədalət anlayışı çərçivəsində hər kəsin insan hüquq və əsas azadlıqlarından istifadə etməsi idealından dönməyəcəyəm; Böyük Türk Millətinin və tarixinin hüzurunda Türkiyə Cümhuriyyətinin şöhrətini və şərəfini qorumaq və ucaltmaq üçün bütün gücümlə çalışmağa, üzərimə götürdüyüm vəzifəni qərəzsizliklə yerinə yetirməyə şərəf və ləyaqətimə and içirəm. | 
|
Türkiyə Respublikasının Konstitusiyası, Maddə 103
İnauqurasiya Böyük Millət Məclisində keçirilir. Andiçmə Böyük Millət Məclisinin adi iş günü olmasından asılı olmayaraq TV-də canlı yayımlanır.[10]
Konstitusiyanın 104-cü maddəsinə əsasən prezidentin vəzifə və səlahiyyətləri aşağıdakılardır:
- Lazım gələrsə, qanunvericilik ilinin birinci günü Türkiyə Böyük Millət Məclisində açılış nitqi söyləmək
- Ölkənin daxili və xarici siyasəti ilə bağlı parlamentə hesabat vermək
- Qanunlar çıxarmaq
- Qanunların yenidən müzakirəsi üçün Türkiyə Böyük Millət Məclisinə göndərmək.
- Qanunların, Türkiyə Böyük Millət Məclisinin Daxili Nizamnamələrinin bütün və ya müəyyən müddəalarının forma və ya mahiyyət etibarilə Konstitusiyaya zidd olduğu əsası ilə Konstitusiya Məhkəməsində ləğv iddiası qaldırmaq
- Sədr müavinlərinin və nazirlərin vəzifəyə təyin və vəzifədən azad edilməsi
- Prezidentin sərəncamı ilə yuxarı vəzifəli dövlət idarəçilərini təyin etmək, onların səlahiyyətlərinə xitam vermək və onların təyin edilməsi ilə bağlı prosedur və prinsipləri tənzimləmək
- Türkiyənin diplomatik nümayəndəliklərini xarici dövlətlərə göndərmək və xarici dövlətlərin nümayəndələrini Türkiyə Respublikasında qəbul etmək üçün qərar qəbul etmək
- Beynəlxalq müqavilələri ratifikasiya etmək və dərc etmək
- Zəruri hallarda konstitusiya dəyişiklikləri ilə bağlı qanunları referenduma çıxarmaq
- Milli Təhlükəsizlik Şurasının siyasətini müəyyən etmək və lazımi tədbirləri görmək
- Türkiyə Böyük Millət Məclisi adından Türkiyə Silahlı Qüvvələrinin Ali Baş Komandanını təmsil etmək və Türkiyə Silahlı Qüvvələrinin istifadəsinə dair qərar vermək
- Davamlı xəstəliyə, əlilliyə və qocalığa görə insanların cəzalarını yüngülləşdirmək və ya aradan qaldırmaq
- Konstitusiyanın ikinci hissəsinin birinci və ikinci bölməsindəki əsas hüquqlar, şəxsi hüquq və vəzifələr, dördüncü bölmədə isə siyasi hüquq və vəzifələr və Konstitusiyada müstəsna olaraq qanunla tənzimlənməsi nəzərdə tutulmuş və qanunla açıq şəkildə tənzimlənməsi nəzərdə tutulan məsələlər istisna olmaqla, qanuna zidd olmamaq şərti ilə icra hakimiyyətinə aid məsələlər üzrə Prezident fərmanları vermək
- Konstitusiyada və qanunlarda verilmiş seçim, təyinat və digər vəzifələri həyata keçirmək və səlahiyyətlərini həyata keçirmək.[1]
Konstitusiyanın 106-cı maddəsinə və “Prezident təşkilatı haqqında” Prezidentin fərmanına əsasən, prezident xəstəliyi, xaricə getmək, vəfat, istefa və ya hər hansı digər səbəblərə görə vəzifəsini müvəqqəti tərk etdiyi hallarda, vəzifəsinin icrasına qayıdana qədər Prezident vəzifəsinı vitse-prezident icra edir və yenisi seçilənə qədər öz səlahiyyətlərini həyata keçirir.[11]
2017-ci il Konstitusiya dəyişikliyinə qədər prezident səlahiyyətlərini Türkiyə Böyük Millət Məclisinin sədri icra edirdi.
- Ədliyyə Nazirliyi
- Ailə və Sosial Xidmətlər Nazirliyi
- Əmək və Sosial Müdafiə Nazirliyi
- Ekologiya, Şəhərsalma və İqlim Dəyişiklikləri Nazirliyi
- Xarici İşlər Nazirliyi
- Energetika və Təbii Sərvətlər Nazirliyi
- Gənclər və İdman Nazirliyi
- Xəzinə və Maliyyə Nazirliyi
- Daxili İşlər Nazirliyi
- Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi
- Milli Təhsil Nazirliyi
- Milli Müdafiə Nazirliyi
- Səhiyyə Nazirliyi
- Sənaye və Texnologiya Nazirliyi
- Kənd Təsərrüfatı və Meşə Təsərrüfatı Nazirliyi
- Ticarət Nazirliyi
- Nəqliyyat və İnfrastruktur Nazirliyi
- Türkiyə Prezidentinin Baş Katibliyi
- Dövlət Arxivləri İdarəsi
- Dövlət Müşahidə Şurası
- Dəyanət işləri üzrə rəhbərlik
- Prezident Administrasiyasının İctimaiyyətlə Əlaqələr İdarəsi
- Milli Təhlükəsizlik Şurası
- Milli Kəşfiyyat Təşkilatı
- Milli Saraylar İdarəsi
- Müdafiə Sənayesi İdarəsi
- Kiber Təhlükəsizlik İdarəsi
- Strategiya və Büdcə İdarəsi
- Türkiyə Varlıq Fondu
- Proqram və Avadanlıq Sənayesi İdarəsi[12]
Prezidentin "Yüksək vəzifəli dövlət idarəçilərinin və dövlət idarə və təşkilatlarına təyinat Qaydaları haqqında" 3 nömrəli Sərəncamının[13] dördüncü maddəsinə uyğun olaraq, hazırkı Prezidentin səlahiyyət müddəti başa çatdıqda bir çox dövlət müəssisə və təşkilatlarında rəhbər işçilərin də vəzifələri başa çatır. Lakin bu şəxslər əvəz olunan şəxs təyin edilənə qədər vəzifələrini davam etdirirlər. Səlahiyyət müddəti başa çatmış şəxslər yenidən vəzifəyə təyin oluna bilərlər. Bu şəxslərin səlahiyyət müddəti təyin olunduqları gün vəzifədə olmuş Prezidentin səlahiyyət müddətindən çox ola bilməz.
- Milli Kəşfiyyat Təşkilatının rəhbəri, müavinləri
- Türkiyə Respublikası Mərkəzi Bankının rəhbəri, müavinləri
- Milli Təhlükəsizlik Şurasının baş katibi, baş katibin müavinləri
- Dəyanət işləri üzrə rəhbərlik
- Nazir müavinləri
- Müdafiə Sənayesi Təşkilatının rəhbəri, müavinləri
- Hesablama palatası
- TRT-nin İdarə Heyətinin rəhbəri və üzvləri
- Ali Təhsil Şurası
- Ölçmə, Seçmə və Yerləşdirmə Mərkəzi
- Rektorlar
- Vilayətlərin valisi
- Səfirlər, Daimi nümayəndələr
- Türkiyə Varlıq Fondunun rəhbəri, baş direktoru və İdarə heyəti üzvləri
- Fövqəladə Hallar İdarəsinin rəhbəri
- Vergi Departamentinin rəhbəri, müavinləri
- İctimai Təhlükəsizlik Təşkilatının rəhbəri, müavinləri
- Dövlət Müşahidə Şurasının rəhbəri və üzvləri
- Prezident aparatının rəhbərləri
- Prezidentliyə bağlı qurumların və idarə heyətinin rəhbəri və müavinləri
- Tənzimləyici və nəzarət qurumlarının sədrləri və üzvləri
- Əmanətlərinin Sığortalanması Fondunun rəhbəri və üzvləri
- Daxili Auditin Koordinasiya Şurasının üzvləri
- Yunus Əmrə Fondunun Qəyyumlar Şurasının üzvləri
- Türkiyə İnsan Haqları və Bərabərlik Təşkilatının rəhbəri və üzvləri
- Kiçik və Orta Müəssisələrin İnkişafı və Dəstək Administrasiyasının rəhbəri
- Türk Əməkdaşlıq və Koordinasiya Agentliyinin rəhbəri
- Türkiyə Statistika Təşkilatının (TÜİK) rəhbəri
- Atatürk Mədəniyyət, Dil və Tarix Yüksək Qurumun rəhbəri
- Nazirliklərin təftiş şuralarının rəhbərləri və digər kollegiya rəhbərləri
- Xarici İşlər Nazirliyinin Strateji Araşdırmalar Mərkəzinin rəhbəri
- Kütləvi Mənzil İdarəsi (TOKİ) sədri
- Çanakkale döyüşləri və Çanakkale Tarixi bölgəsinin rəhbəri
- Türk Əlyazmalar Qurumunun sədri
- Türkiyə Tibbi Cihaz və Əczaçılıq Agentliyinin rəhbəri
- Regional İnkişaf İdarəsinin rəhbərləri
- Kənd Təsərrüfatı və Kənd İnkişafına Dəstək İnstitutunun rəhbəri
- Türkiyə Elmi və Texnoloji Tədqiqat Şurasının rəhbəri
- Türkiyə Sağlamlıq İnstitutunun rəhbəri
- Türkiyə Su İnstitutunun rəhbəri
- Nəqliyyat, Dənizçilik və Rabitə Araşdırmaları Mərkəzinin rəhbəri
- Vergi Müfəttişliyi Şurasının sədri
- Türkiyə Akkreditasiya Təşkilatının baş katibi
- Özəlləşdirmə İdarəsinin sədri, sədr müavinləri
- Strategiya İnkişafı mərkəzinin sədri
- İllər Bankının (İLBANK A.Ş.) baş direktoru
- Mətbuat Reklamı Agentliyinin sədri
- Məhkəmə Tibb İnstitutunun rəhbəri
- Avropa İttifaqı Təhsil və Gənclər Mərkəzinin sədri
- Türkiyənin tərəfdar çıxdığı beynəlxalq müqavilələrə uyğun olaraq qurulan universitetlərin qəyyumlar şurası, idarə heyəti və müşahidə şuralarının sədrləri və üzvləri
- Türkiyə Kosmos Agentliyinin rəhbəri
- Türkiyə Ədliyyə Akademiyasının rəhbəri
- Türkiyə Elmlər Akademiyasının prezidenti
- Türkiyənin Enerji, Nüvə və Mədən Araşdırmaları Təşkilatının sədri, müavinləri
- Dini İşlər Ali Şurasının sədri, üzvləri
- Mushaf İmtahan və Oxu Şurasının sədri[14]
Türkiyə Prezident forsu, ortasında səkkiz uzun və səkkiz qısa şüaları olan sarı günəşdən və onu əhatə edən on altı sarı ulduzdan ibarətdir.[15] Türkiyə Prezident forsu, Türkiyəni və Türkiyə Respublikası prezidentini təmsil edən, Türkiyə dövlətinin rəsmi rəmzlərindən biridir.
Bayraq prezidentin səfəri zamanı onun iqamətgahında və olduğu yerdə bayraq dirəyində qaldırılır, gecə-gündüz qalır. Prezidentin iş otağında stolun arxasına qoyulur. Prezidentin əyləşdiyi maşının sol tərəfində, üstündə aypara və ulduz işarəsi olan dirəyə çəkilir.
Prezident forsunun istifadəsi ilə bağlı mövcud olan ən qədim sənəd Mustafa Kamal Atatürkün 1922-ci ilin sentyabrında, Türkiyə İstiqlaliyyət müharibəsinin son günlərində İzmirə səfəri zamanı çəkilmiş fotoşəkilidir. Bu bayraq hazırda Anıtqəbirdəki Atatürk və Qurtuluş Döyüşü muzeyində sərgilənir.[16]
Ətrafındakı 16 ulduz, tarixdəki 16 böyük Türk dövlətini təmsil edir.[17] Ortadakı günəş Türkiyə Respublikasını təmsil edir.
16 ulduzun simvolu kimi qəbul edilən türk dövlətləri bunlardır:
- Böyük Hun İmperiyası
Qərbi Hun İmperiyası
Avropa Hun İmperiyası
Ağ Hun İmperiyası
Göytürk İmperiyası
Avar xaqanlığı
Xəzər xaqanlığı
Uyğur xaqanlığı
Böyük Səlcuq İmperiyası
Qaraxanlılar dövləti
Qəznəvilər dövləti
Xarəzmşahlar dövləti
Qızıl Orda
Osmanlı İmperiyası
Teymurilər dövləti
Böyük Moğol imperiyası
_1.svg){kind=small}
_1.svg){kind=small}
_1.svg){kind=small}
_1.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
- Prezident sarayı
- Çankaya köşkü
- Huber köşkü
- Vahidəddin köşkü
- Dolmabağça sarayı
- Yıldız sarayı
- Ahlat köşkü
- Prezident Dövlət Qonaq Evi
- ↑ 1 2 3 4 5 https://web.archive.org/web/20160624081619/https://www.tbmm.gov.tr/anayasa/anayasa82.htm
- ↑ "Recep Tayyip Erdoğan". Biyografi.info. 2020-02-23 tarixində arxivləşdirilib. (türk.)
- ↑ "Cumhuriyet'in Kuruluşu..." www.cumhuriyet.com.tr (türk). 11 March 2009. İstifadə tarixi: 2021-10-21.
- ↑ https://web.archive.org/web/20230210110645/https://dosyalar.nevsehir.edu.tr/9c42a99d08bab33ba9fcafd1cbc12676/ii2.pdf
- ↑ https://web.archive.org/web/20230513103633/https://www.academia.edu/40756459/T%C3%BCrk_Siyasal_Hayat%C4%B1n%C4%B1n_Vakitsiz_Do%C4%9Fan_%C3%87ocu%C4%9Fu_Terakkiperver_Cumhuriyet_F%C4%B1rkas%C4%B1_F%C4%B1rkas%C4%B1
- ↑ https://www.yenisafak.com/yazarlar/aydinunal/partili-cumhurbaskani-2035932
- ↑ https://www.bbc.com/turkce/haberler/2014/08/140810_cumhurbaskanligi_secim
- ↑ https://www.tccb.gov.tr/cumhurbaskanligi/gorev_yetki/
- ↑ https://www.mevzuat.gov.tr/MevzuatMetin/1.5.6271.pdf
- ↑ "Turkish lawmakers take oath for parliament under new system". Trtworld.com. 7 July 2018. İstifadə tarixi: 2022-03-16.
- ↑ https://web.archive.org/web/20200407023542/https://www.mevzuat.gov.tr/MevzuatMetin/19.5.1.pdf
- ↑ https://web.archive.org/web/20210312141223/https://shiftdelete.net/yazilim-ve-donanim-endustrileri-baskanligi-kuruluyor
- ↑ https://web.archive.org/web/20211106170104/https://www.mevzuat.gov.tr/mevzuat?MevzuatNo=3&MevzuatTur=19&MevzuatTertip=5
- ↑ https://mushaflariinceleme.diyanet.gov.tr/
- ↑ https://web.archive.org/web/20160918113243/https://www.tccb.gov.tr/cumhurbaskanligi/resmi-simgeler/arma/
- ↑ https://web.archive.org/web/20160918113250/https://www.tccb.gov.tr/cumhurbaskanligi/resmi-simgeler/fors/
- ↑ "Official website of the Presidency of the Republic of Turkey: Detailed description of the Presidential Seal". 2011-10-04 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2012-06-27.
