Türkiyə–Yaponiya münasibətləri

Osmanlı ilə Yaponiya arasında beynəlxalq münasibətlər XIX əsrdə başlamışdır.^[1] 1873-cü ildə Yaponiyadan xariciölkələrə göndərilmiş İvakura missiyasının iki iştirakçısı Qeniçiro Fukuçi və Mokuray Şimaci 11–23 aprel 1873-cü ildə İstanbulda olmuşdular.^[2] Onlar müasir Türkiyə ərazisinə gəlmiş ilk yaponlar hesab olunurlar.^[2]

1875-ci ilin iyulunda Yaponiya Osmanlı ilə diplomatik əlaqələr qurmaq qərarına gəlmişdir.^[2] Yaponiyanın xarici işlər naziri Teracima Munenori nazir Sanco Sanetomiyə verdiyi təklif əsasında Londonda görüşlər başlamışdır.^[2] Yaponiyanın Londondakı nümayəndəliyinin katibi Hiroşi Nakay və Vatanabe Hiromoto 1876-cı ilin fevralında İstanbula gələrək Raşid Paşa daxil olmaqla bir çox Osmanlı məmuru ilə görüşmüşdür.^[2][3] Görüşlər zamanı Osmanlı tərəfi Yaponiya ilə diplomatik əlaqələr qurmaq istədiyini bildirmiş və Nakay bu təklifi hökumətə çatdırmışdır.^[2] Onlar hədiyyə kimi verilən Osmanlı hüquq kitablarını qəbul etmişdirlər.^[3] Nakay Yaponiyaya qayıtdıqdan 1 il sonra İstanbul barədə olan xatirələrini nəşr etdirmişdir.^[2] 1878-ci ilin noyabrında Yaponiya donanmasına məxsus hərbi təlim gəmilərindən ibarət eskadra İstanbulda olmuş və II Əbdülhəmid tərəfindən qəbul edilmişdir.^[4] Nakaydan sonra gələn digər yapon ziyarətçilər 12 mart 1881-ci ildə II Əbdülhəmid tərəfindən Yıldız sarayında qəbul edilən Yaponiya DİN-in məmuru Yoşida Masaharu ilə Furukava Nobuyoşi olmuşdurlar.^[2][3] Bu qəbulda iki tərəf də diplomatik əlaqələrin qurulması və Yaponiya-Osmanlı Dostluq Müqaviləsinin imzalanması^[4] üçün görüşlərin davam etdirilməsi barədə qərar qəbul etmişdir.^[2] 1887-ci ilin oktyabrında isə Yaponiya şahzadəsi Komatsu İstanbulu ziyarət etmişdir.^[2]

İki dövlət arasında əlaqələrin inkişafında Ərtuğrul faciəsi vacib rol oynamışdır. Uzaq Şərqlə əlaqələri inkişaf etdirmək istəyən II Əbdülhəmid 1889-cu ildə Yaponiyaya "Ərtuğrul" gəmisini yollamışdır.^[5] 14 iyul 1889-cu ildə İstanbuldan Yokohamaya yola düşən gəmi geri qayıdarkən 16 sentyabr 1890-cı ildə Kaşinozaki mayakı yaxınlığında qayalara çırpılaraq batmışdır.^[5] Qəzada ölənlərin dənizdən çıxarılması, basdırılması, abidə tikilməsi, yaralılara kömək edilməsi, xilas edilən əşyaların və insanların İstanbula göndərilməsi kimi hadisələr iki ölkə arasındakı münasibətlərin inkişafına təkan vermişdir.^[5] Yaponiyaya məxsus Hiei və Kongo döyüş gəmiləri qəzada yaralanları 1891-ci ildə İstanbula gətirmiş və Yaponiyaya qayıtmışdır.^[6] Gəmi ilə gələn və Yaponiyada yığılmış maddi yardımı gətirən iki yapon — Şotaro Noda və Yamada Toraciro İstanbulda qalmışdır.^[7] II Əbdülhəmidin xahişi ilə hərbi məktəbdə yapon dili dərsi verən Noda xəstələndiyi üçün Yaponiyaya qayıtmış və 1892-ci ildə ölmüşdür.^[7] Toraciro isə Birinci Dünya müharibəsinə qədər İstabulda yaşamış, 1910-cu ildə Türkiyə haqqında yaponca kitab yazmışdır.^[7] Yaponiyaya qayıtdıqdan sonra Osaka Ticarət Gildiyasının fəal üzvü olmuş və Türkiyə–Yaponiya ticarət əlaqələrinin inkişafı üçün səylər göstərmişdir.^[8]

1893-cü ilin mayında Yaponiyanın Almaniyadakı səfiri Şuzo Aoki II Əbdülhəmid tərəfindən qəbul edilərək Yaponiya–Osmanlı Dostluq Müqaviləsinin imzalanması üçün müzakirələr aparmışdır.^[9] Həmin ilin 21 dekabrında Yaponiya hökuməti müqavilənin qaralama halını hazırlamışdır.^[9] Lakin həmin dövrdə iki ölkənin qatıldığı müharibələr də diplomatik görüşlərin baş tutmasına mane olurdu.^[8]

Balkan müharibələrində Osmanlı ordusunun tərəfindən iştirak edən xarici müşahidəçilər arasında Avropa ölkələrinin xaricində təmsil edilən yeganə Asiya ölkəsi Yaponiya idi.^[10] Yaponiyanın Osmanlıdakı hərbi ataşesi 1907-ci ilin fevralında^[9] bu vəzifəyə təyin olunan Moriaka Morişiqe olmuşdur.^[10] Moriaka Osmanlıdakı həyatı barədə xatirələrini "Yosei Zuihitsu" adlı əsərdə paylaşmışdır.^[10] 1911-ci ildə onun vəzifəsini Muraoka Çotaro tutmuş və Balkan müharibələri zamanı Osmanlı ordusuna hərbi müşahidəçi kimi qatılmışdır.^[10]

1910–14-cü illərdə İstanbulda Əbdürrəşid İbrahim tərəfindən "Alem-i İslam ve Japonyaʼda İntişar-ı İslamiyet" adı altında Yaponiya haqqında səyahət kitabı yayımlamışdır.^[11] Əbdürrəşid İbrahim Birinci Dünya müharibəsindən öncə İstanbuldan Yaponiyaya köçmüş və 1944-cü ildə Tokiodakı ölümünə qədər orada yaşamışdır.^[11]

1923-cü ildə imzalanmış Lozanna müqaviləsi nəticəsində Yaponiya yeni yaranmış Türkiyə Respublikasını 6 avqust 1924-cü^[12] ildə tanımış, qarşılıqlı səfirliklər açılmış və diplomatik nümayəndələr göndərilmişdir.^[13] Yaponiyanın Türkiyə səfirliyi 23 mart 1925-ci ildə İstanbulda açılmışdır, həmin ilin 17 oktyabrında Yaponiyanın Türkiyədəki ilk səfiri Yukiçi Obata vəzifəsini yerinə yetirməyə başlamışdır.^[12] 7 iyul 1925-ci ildə isə Türkiyənin Yaponiyadakı səfirliyi açılmışdır.^[12] 1928-ci ilin oktyabrında Tokioda Yaponiya-Türkiyə Dərnəyi qurulmuş və dərnək 1929-cu ilin fevralında Ərtuğrul abidəsi tikdirmişdir.^[12] İkinci dünya müharibəsinə qədər iki ölkə arasındakı münasibətlər mülayim qalmışdır.^[13] 11 oktyabr 1930-cu ildə Ankarada ölkələr arasında Ticarət və Dənizçilik müqaviləsi imzalanmışdır.^[13][12][14] 1931-ci ilin oktyabrında Yaponiya şahzadəsi Takamatsu Türkiyəyi ziyarət etmişdir.^[12] 27 oktyabr 1937-ci ildə Yaponiyanın Türkiyə səfirliyi İstanbuldan Ankaraya köçürülmüşdür.^[15]

İkinci dünya müharibəsində Türkiyə neytrallığını qorumağa çalışsa da, 6 yanvar 1945-ci ildə ABŞ-nin Türkiyədəki səfiri Lourens Şteynhartın Türkiyənin xarici işlər naziri Hasan Sakaya təkidindən və müttəfiqlərin təzyiqindən sonra Yaponiya ilə diplomatik əlaqələrini kəsərək 23 fevralda Yaponiyaya qarşı formal müharibə elan etmişdir.^[13][15][16] Bu hadisə, xüsusilə, Çin tərəfindən müsbət qarşılanmışdır.^[16] Diplomatik statusa malik 15 yapon İstanbulun Ayazpaşa bölgəsindəki konsulluq binasında həbs olunmuşdur.^[17] Buna baxmayaraq, həbs olunmuş yaponlara bəzən Yıldız parkında gəzməyə icazə verilirdi. Buna qarşılıq olaraq, Yaponiya hökuməti də Türkiyəyə müharibə elan edəcəyini bildirmişdir.^[18] Türkiyənin bu addımlarından sonra bəzi Türkiyə qəzetləri yaponlar haqqında irqçi məqalələr yayımlamışdır.^[18] Məsələn, "Cumhuriyet" qəzetində yaponların beyin və göz quruluşlarına görə heç vaxt amerikalılar kimi usta pilot olmayacaqları qeyd olunmuşdu.^[14]

1952-ci ildə imzalanan San-Fransisko müqaviləsindən sonra ölkələr arasında münasibətlər yenidən normallaşmışdır.^[13] 1952-ci ilin iyununda Türkiyənin Yaponiyadakı səfirliyi yenidən açılmış və müharibədən sonra ilk səfiri İzzet Aksular olmuşdur.^[15] 1953-cü ilin mayında isə Şiniçi Kamimura Yaponiyanın Türkiyədəki səfiri vəzifəsini yerinə yetirməyə başlamışdır. Koreya müharibəsi zamanı isə BMT güclərinin tərkibində vuruşan Türkiyə qüvvələrinin bir çox əsgəri Yaponiyada da olmuşdur.^[13] 1957-ci ildə iki ölkə arasında viza məhdudiyyəti ləğv olunmuşdur.^[15] 1958-ci ilin aprelində Türkiyə baş naziri Adnan Menderes Yaponiyaya rəsmi səfər etmişdir.^[17]

1984-cü ildən sonra iki ölkə arasında qarşılıqlı iqtisadi fəaliyyətlərlə çox güclü və sürətli artım yaşanmışdır.^[13] Bu dövrdə çoxsaylı iqtisadi heyət qarşılıqlı ziyarətlər həyata keçirulmiş və aviasiua müqaviləsi, kapitalların təşviqi müqaviləsi kimi yeniliklərə imza atılmışdır.^[13] 1985–88-ci illərdə tikilən Fateh Sultan Mehmet körpüsü Yaponiya şirkətlərinin əməkdaşlığı ilə istifadəyə verilmişdir.^[13] 19 mart 1985-ci ildə İran-İraq müharibəsi zamanı Tehranda qalan yaponların xilas edilməsində Türkiyə hökuməti aktiv iştirak etmişdir.^[15] 1989-cu ildə İmperator Hirohitonun dəfn mərasimində, həmçinin 1990-cı ilin noyabrında Akihitonun taxta çıxma mərasimində Türkiyə prezidenti Turqut Özal da iştirak etmişdir.^[19]

2003-cü il Yaponiyada Türkiyə ili elan olunmuşdur.^[13] İl çərçivəsində sərgilər, rəqs performansları, konsertlər, filmlər və teatr tamaşaları daxil olmaqla 150-dən çox rəsmi tədbir baş tutmuşdur.^[13] 2004-cü ilin iyulunda Yaponiya hökuməti Türkiyədə Kaman-Kalehöyük Anadolu Arxeoloji İnstitutunu açmış və açılış mərasimində Şahzadə Tomohito da iştirak etmişdir.^[20]

1986-cı ildən Türkiyənin Kırşəhər vilayətində davam edən Kaman-Kalehöyük arxeoloji qazıntı işləri Şahzadə Takahito Mikasanın tövsiyəsi ilə başlamışdır.^[23] Bu qazıntı işlərini aparan Yaponiya Anadolu Arxeoloji İnstitutunun fəaliyyətləri daha sonra oğlu Şahzadə Tomohito, ondan sonra da nəvəsi Şahzadə Akiko tərəfindən dəstəklənmişdir.^[23] Şahzadə Akiko Türkiyə-Yaponiya Dərnəyinin sədri vəzifəsini yerinə yetirir.^[23]

1993-cü ildə Ankara şəhərində Türk Yapon Fondu Mədəniyyət Mərkəzi qurulmuşdur.^[23]

Ərtuğrul faciəsindən bəhs edən, Yaponiya-Türkiyə istehsalı "Ərtuğrul 1890" filmi 2015-ci ildə buraxılmış və hər iki ölkədə 1 milyondan çox insan tərəfindən izlənmişdi.^[23]

2003-cü ildə Şimonoseki şəhərinin dəstəyi ilə İstanbulda yapon bağçası açılmış və 2015-ci ildə yenilənmişdir.^[23] Bundan əlavə, Türkiyənin Bursa, Konya, Kayseri, Əskişəhər kimi şəhərlərində də yapon bağçaları salınmışdır.^[23]

Cuniçi İnamoto, Hacime Hosoqay, Şinci Kaqava, Yuto Naqatomo, Takayuki Seto kimi Yaponiya futbolçuları Türkiyə çempionatında çıxış etmişdir.^{[24][25][26][27][28]} Alpay Özalan, Eren Albayrak, Fuat Usta, İlhan Mansız, Ömer Tokaç kimi Türkiyə futbolçuları isə Yaponiya çempionatında oynamışdılar.^{[29][30][31][32]}

• Şahin, Şayan Ulusan. "Ertuğrul Fırkateyninin Japonya Yolculuğuna Dair Bir Belge". Tarih İncelemeleri Dergisi. 19 (1). 2004: 93–99. (#accessdate_missing_url)
• Altın, Uğur. "Japonya Genelkurmay Başkanlığının Balkan Savaşlarında Yürüttüğü İstihbarat Faaliyetleri". Tarih Dergisi (türkcə). 2. 2016: 64. (#accessdate_missing_url)
• Abe, Tomoyuki. Japonya ve Türkiye – Dün, Bugün, Yarın (PDF) (türkcə). Ankara: Yaponiyanın Türkiyə səfirliyi. 2004. 40 səhifə. İstifadə tarixi: 8 iyul 2021.
• Misawa, Nobuo. "The Influence of the Ottoman Print Media in Japan" (PDF). Kyoto Bulletin of Islamic Area Studies (ingiliscə). 2 (2). 2009: 36–42. İstifadə tarixi: 14 iyul 2021.
• Aybay, Rona. "Turkey's Declaration War on Japan At The End of Second World War" (PDF). The Turkish Yearbook of International Relations (ingiliscə). 33 (0). 2002: 92–98. İstifadə tarixi: 15 iyul 2021.