Türkiyə milliyətçiliyi

Osmanlı imperiyasının süqutundan sonra Mustafa Kamal Atatürk hakimiyyətə gəlmişdir. O, türk dilini yad təsirdən "təmizləmək" məqsədilə dil islahatı həyata keçirmişdir.^[1] Atatürk 1935-ci ildən Türkiyənin siyasi və təhsil dairələrində Günəş dil nəzəriyyəsini də təbliğ etmişdir. Hüseyn Cahid Yalçın və Rüfət Osman bəy kimi dövrün türk tədqiqatçıları da erkən şumerlərin prototürk olması fikrini irəli sürmüşlər.^[2]

Türkiyə milliyətçiliyi ilə əlaqəli ideologiyalar arasında etnik və ya irqi əsasçılıq və ya milli mistisizmin bir forması olan türkçülük və ya turançılıq, türk milliyətçiliyini islam kimliyi ilə birləşdirən türk-islam sintezi, türk millətini XI əsrdə səlcuqluların Anadolunu fəth etməsindən sonra inkişaf etmiş ayrı bir varlıq hesab edən anadoluçuluq, dünyəvi, vətəndaş milliyətçisi kamalçılıq və başqa formaları daxildir.^[3]

Sol milliyətçilik və ya mərkəz sol milliyətçilik, daha konstruktiv milliyətçilik növü olub, etnik əsaslara yox, ideoloji əsaslara dayanır. Türk milliyətçiliyinin, sol milliyətçilik qanadına, Müsavatçılıq və Ulusalçılıq daxildir.

Müsavatcılıq

XX əsrin əvvəllərində Azərbaycanda azadlıq hərəkatının güclənməsi ilə yaranmışdır. 1911-ci ildə Müsavat Partiyasının qurulması ilə ilk dəfə ideya kimi təşəkkül tapmışdır. İdeya müəllifləri, Əli bəy Hüseynzadə, Məhəmməd Əmin Rəsulzadə, Məhəmməd Əli Rəsulzadə və başqaları hesab olunan ideya, 3 təməl prinsipdən ibarətdir. "Türkçülük", "müasirlik"(demokratlıq), "islam sintezi" (konservatizm). Quruluş zamanında mərkəz sol ideya olan və solidar iqtisadiyyatı müdafiə edən "müsavatçılıq" zamanla spektrini dəyişmiş, nəticədə mərkəz sağ ideya olmuşdur. Hazırda Azərbaycanda dövlət qeydiyyatı olan Müsavat, AXCP, AXP, KXCP kimi partiyalar, özünü müsavatçı partiyalar adalndırır.

Kamalizm

Kamalizm, 1935–1937-ci illərdə və Atatürkün ölümündən sonra geniş yayılmış, Türkiyə Cümhuriyyətinin qurucu ideologiyasıdır və Atatürk Prinsiplərinə əsaslanır. Kamalizm, Mustafa Kamal Atatürkün tətbiq etdiyi kimi, dünyəviliyə və Qərb demokratiyasına əsaslanan milli və unitar bir respublika rejiminin qurulmasını, iqtisadi inkişaf və sənayeləşməni, ali təhsilə və elmi fəaliyyətlərə dövlət dəstəyini, idman və incəsənətə təşviqi, pulsuz və məcburi təhsili əhatə edən genişmiqyaslı siyasi, sosial, iqtisadi, mədəni və dini islahatları özündə birləşdirir. Atatürkün sözləri ilə desək, bu islahatların məqsədi "müasir sivilizasiyalar səviyyəsini aşmaq" və çağdaş həyat tərzini qəbul etmək idi. Kamalizmin kökləri Osmanlı İmperiyasının yaxınlaşan süqutunu önləmək məqsədilə həyata keçirilən müxtəlif islahatlara, xüsusilə XIX əsrin əvvəllərindəki Tanzimat islahatlarına dayanır. XIX əsrin ortalarında Gənc Osmanlılar, imperiyada artan etnik milliyyətçiliyin qarşısını almaq, vətən anlayışını formalaşdırmaq və konstitusiyalı monarxiya rejimi qurmaq üçün Osmanlıçılıq ideyasını irəli sürdülər. XX əsrin əvvəllərində isə Gənc Türklər hərəkatının daxilində dünyəvilik və Türk milliyyətçiliyi ideyaları ortaya çıxdı və xüsusilə İttihad və Tərəqqi idarəçiliyində geniş dəstək qazandı. Osmanlı İmperiyasının süqutundan sonra həm Gənc Osmanlıların, həm də Gənc Türklərin fikirlərindən və təcrübələrindən təsirlənən Atatürk, dünyəvilik və Türk milliyyətçiliyi cərəyanlarından ilham alaraq 1923-cü ildə Türkiyə Cümhuriyyətinin elanına rəhbərlik etdi və çoxsaylı islahatlar həyata keçirdi. Kamalizm, Altı Oxun (Altı Prinsip) ümumi adı olaraq, Cümhuriyyət Xalq Partiyasının 9 may 1935-ci ildə keçirilən IV Qurultayında qəbul edilən 1935-ci il Proqramına daxil edilib. Atatürkün Dil İnqilabı çərçivəsində, 1935-ci ildə ərəb mənşəli "Kemal" adını 1937-ci ilə qədər istifadə edəcəyi köhnə türk forması olan "Kamâl" adı ilə dəyişdirməsindən sonra "Kamâlizm" adını almışdır. 1953-cü ildə keçirilən X Qurultaya qədər Kamalizm partiya proqramında yerini qoruyub saxladı, bu tarixdə isə proqramdan çıxarılaraq "Atatürk Yolu" anlayışı gətirildi. 1930-cu illərdə kamalizm onun dedikləri və yazıları əsasında hər şeyi əhatə edən dövlət ideologiyasına çevrilmişdir. Kamalistlərin milliyyət anlayışı Türkiyə Respublikası Konstitusiyasının 66-cı maddəsinə inteqrasiya edilmişdir. Qanuni olaraq etnik kimliyi və dinindən asılı olmayaraq hər bir vətəndaş türk kimi müəyyən edilir. Türkiyə vətəndaşlığı qanununda göstərilir ki, vətəndaş yalnız vətənə xəyanət etməklə vətəndaşlığından məhrum edilə bilər.^[4]

Paradiqmaları:

• Liberal kamalizm

Liberal Kamalizm Türkiyə Cümhuriyyətinin qurucu ideologiyası olan Kamalizm ilə liberal sosial baxışların birlikdə müdafiə olunması fikrini ifadə edir. Bu düşüncə Əhməd Ağaoğlunun liberal perspektivdən Kemalizmə verdiyi şərh kimi qəbul edilə bilər. Liberal Kamalistlər Altı Ox prinsipləri olan laiklik, respublikaçılıq və inqilabçılığı qəbul etməyə davam edirlər. Liberal Kamalizm Türkiyədə respublikanın ilk dövrlərində Əhməd Ağaoğlunun Kamalist fikirləri liberal baxış bucağından şərh etməsi nəticəsində ortaya çıxmışdır. Ağaoğlu özünü bir tərəfdən "inqilabçı və Kemalist" olaraq təqdim edərkən, digər tərəfdən "Liberal Kemalizm" anlayışını inkişaf etdirməyə çalışmışdır. O, Cümhuriyyət Xalq Firqəsi (CHF) daxilində fərdi azadlıqların müdafiəçisi kimi çıxış edib və partiyanın bəzi siyasətlərini tənqid etmişdir. II və III dövrlərdə Kars millət vəkili olaraq Türkiyə Böyük Millət Məclisində (TBMM) yer alıb. Daha sonra isə Atatürkün istəyilə CHF-dən uzaqlaşaraq Sərbəst Cumhuriyyət Firqəsi (SCF) qatılıb və partiyanın ideoloqlarından biri kimi qəbul edilib. SCF bağlandıqdan sonra CHF-yə geri dönməmişdir. Əhməd Ağaoğlu Türkiyə Cümhuriyyətinin ilk illərində geniş yayılmış aydın-siyasətçi modelinin önəmli nümayəndələrindən biri olub. Onun düşüncə və siyasi həyatında fərdiyyətçilik (individualizm) əsas yer tuturdu. Modernləşmə, cəmiyyət, demokratiya, azadlıq və iqtisadiyyatla bağlı fikirlərini fərdiyyətçilik çərçivəsində qiymətləndirirdi. Həm Türkiyədə, həm də dünyada siyasi atmosfer nəzərə alındıqda, Ağaoğlunun bu yanaşmasının o dövrdə olduqca istisna olduğu görünür. Liberalizmin intellektual və siyasi dairələrdə nüfuzunu itirdiyi həmin illərdə o, yeni dövlətin güclənməsi və inkişafı üçün siyasi, iqtisadi və ictimai mənada liberal prinsiplərin əsas götürülməli olduğunu müdafiə edirdi. Əhməd Ağaoğlu demokratiya və liberalizm arasında güclü bir əlaqənin olduğuna inanırdı. Ona görə, demokratiya fərdi azadlıqlar üzərində qurulmuş və hər cür qabiliyyətin inkişafına maneəsiz meydan açan bir sistemdir. O, fərdi azadlıqlarla yanaşı, sərbəst bazar iqtisadiyyatı və demokratiya arasında birbaşa əlaqə olduğunu qeyd edib. Bu fikrini əsaslandırmaq üçün Sovet Maarif Komissarı Lunaçarskinin bolşeviklərə dediyi sözləri nümunə gətirirdi: "Unutmayın ki, siz hələ heç nə yaratmamısınız. Bu gün istifadə etdiyimiz alətlər, faydalandığımız cihazlar və elmlər burjua mədəniyyətinin məhsuludur!". Ağaoğlu bu sözlərlə demokratiyaya qarşı çıxanların demokratiya və iqtisadi inkişaf arasındakı müsbət əlaqəni anlamalı olduqlarını vurğulayırdı. ^{[5] [6]} Əhməd Ağaoğlu demokratiyanı birbaşa demokratiya və nümayəndəli demokratiya olaraq təsnif edirdi. O, nümayəndəli demokratiyanı dəstəkləyirdi, çünki birbaşa demokratiyanın tətbiqinin texniki baxımdan mümkün olmadığını və Türk xalqının demokratik hazırlığı ilə bağlı bəzi şübhələri olduğunu qeyd edirdi. 1922-ci il 18 iyul tarixində Hakimiyyəti Milliyə qəzetində yazdığı məqaləsində o, demokratik anlayışın cəmiyyətdə inkişafı üçün ziyalıların rolunu vurğulayaraq belə deyirdi: "Kəndli nə geyimimizdən, nə dinimizdən, nə adətimizdən, nə kitabımızdan, nə də yazımızdan başa düşür, biz və onlar tamamilə fərqli insanlarıq". Ağaoğlu ziyalılarla xalq arasındakı bu dərin uçurumun günahını Türk ziyalılarında görürdü. Ağaoğluna görə, Türkiyədə xalqın təmsil olunduğu demokratik sistem qurulacaqsa, ziyalılar öz düşüncə, söz və davranışlarında cəmiyyətin əsas hissəsini təşkil edən kəndli və fermerləri əsas almalı idilər. O, xalqın iradəsini əks etdirməyən bir idarə sisteminin demokratiya deyil, əksinə, zülm və zorakılıq rejimi olduğunu bildirirdi. Əhməd Ağaoğlu demokratiyanın müəyyən prinsiplərə əsaslanmalı olduğunu söyləyirdi. O, demokratiyanı izah edərkən, onun hansı şərtlərlə mövcud ola biləcəyini vurğulayırdı. Demokratiyanı çoxluğun iradəsinin hakimiyyəti, çoxluğun ehtiyaclarının ödənilməsi və onların istəklərinin ictimai həyata təsir etməsi kimi dəyərləndirirdi. Bununla yanaşı, o, çoxpartiyalı siyasi sistemi dəstəkləyirdi. Ona görə, siyasi partiyaların artması və müxtəlifləşməsi, ölkənin inkişafına töhfə verəcək və rəhbərliyə layiq olan şəxslərin yetişməsinə imkan yaradacaqdır. O, Türk cəmiyyətinin geri qalmasının səbəblərindən birini rəqabət mühitinin olmaması ilə izah edirdi. Beləliklə, Əhməd Ağaoğlu və onun ideyaları Liberal Kamalizmin əsaslarını təşkil edərək, fərdi azadlıqları, demokratik idarəetməni və sərbəst bazar prinsiplərini önə çıxarırdı.

Türkiyədə Cümhuriyyət Xalq Partiyası, Demokratik Sol Partiya, Məmləkət Partiyası və digər partiyalar, özünü ulusalcı partiyalar adalndırırlar. Kamalizmdən fərqli olaraq "neo-kamalizm" daha mərkəzçi ideya hesab olunur.

Sağ milliyətçilik, sol milliyətçilikdən fərqli olaraq daha radikal milliyətçilik hesab olunur. Mühafizəkar milliyətçilik və sekulyar milliyətçilik olmaqla 2 yerə bölünür.

Sekulyar Milliyətçilik

Turançılıq

Turançılıq və ya Pan-Turanizm bütün Ural-Altay xalqlarının birliyini müdafiə edən siyasi baxışdır. İlk olaraq macarlar, finlər, estonlar və Rusiyadakı fin-uqor xalqları ilə yanaşı tunquslar, monqollar və türklərin bir araya gətirilməsi fikri kimi ortaya çıxmışdır. Türkçü və turançı olan Ziya Göyalp "Türkçülüyün Əsasları" adlı əsərində turançılığın macarları, monqolları, tunqusları və fin-uqor xalqlarını ehtiva edən bir xalqlar qarışığı olmadığını vurğulamış, onu yalnız türk xalqları ilə məhdudlaşdırmış və türkçülüklə eyni mənada istifadə etmişdir. Bugünkü türki dövlətlərdə turançılıq əsasən bu şəkildə qəbul edilsə də, bu ideya ilk dəfə fin tarixçi Matthias Alexander Castrén tərəfindən Ural-Altay xalqlarının birliyini təmin etmək məqsədilə irəli sürülmüşdür. ^[7] Turancı termini İran mənşəlidir və Orta Asiyada tarixdən əvvəlki bir insan qrupuna aid olduğu düşünülür. Bu termin 18-ci əsrdən etibarən Orta Asiyanı təsvir etmək üçün elmi ədəbiyyatda geniş istifadə olunmağa başlamışdır. Avropalı alimlər bu ifadəni Əbu əl-Qazi Bahadurun tarixi əsərlərindən götürmüşlər; onun "Şəcəre-i Türk" adlı əsərinin izahlı ingilis dilində tərcüməsi 1729-cu ildə nəşr olunmuş və qısa müddətdə Avropa alimləri üçün mühüm mənbəyə çevrilmişdir. İdeologiyanın əsasları fin dilçisi Matthias Alexander Castrénin araşdırmalarına əsaslanır. Castrén Pan-Turanizm ideologiyasını mənimsəmiş və Ural-Altay xalqlarının etnik birliyi və gələcəkdə böyük bir gücə çevriləcəyinə inanmışdır. O, finlərin Orta Asiyadan (xüsusilə Altay dağlarından) gəldiyini və tək bir izolyasiya olunmuş toplum deyil, macarlar, türklər və monqollar kimi xalqları özündə birləşdirən daha böyük siyasi birliyin parçası olduqlarını düşünürdü. Turançılığın anlayışı yalnız bütün türk xalqlarının birliyini (Pan-Türkizm kimi) deyil, həm də "Turan dilləri"ndə danışan bütün xalqların, yəni daha geniş bir Turan və ya Ural-Altay ailəsinin ittifaqını nəzərdə tutur. Turançılıq bütün Ural-Altay xalqlarının birliyi üçün bir siyasi hərəkat olsa da, onun sərhədləri və əhatə dairəsi ilə bağlı fərqli baxışlar mövcuddur. Türkiyəli Ziya Göyalpə görə, digər Turan xalqları (finlər, macarlar, monqollar və s.) mədəni cəhətdən çox fərqli olduqları üçün Turançılıq yalnız türk xalqlarına aid olmalı idi; buna görə də o, Turançılığı türkçülüklə eyniləşdirmişdir.

^[8][9] I Dünya Müharibəsi dövründə Lothrop Stoddardın verdiyi tərifə görə: Şimali Avropa və Asiyanın tam mərkəzində, Baltik dənizindən Sakit okeana, Aralıq dənizindən Arktik okeana qədər uzanan geniş bir xalq qrupu mövcuddur. Etnoloqlar onları "Ural-Altay irqi" adlandırırlar, lakin daha çox "Turanlılar" kimi tanınırlar. Bu qrupa ən geniş yayılmış xalqlar daxildir: İstanbul və Anadolunun Osmanlı türkləri, Orta Asiya və İranda yaşayan türkmənlər, Cənubi Rusiya və Qafqaz tatarları, macarlar, finlər və Baltik ölkələrinin finləri, Sibir yerli tayfaları, monqollar və mançular. Mədəniyyət, ənənə və hətta fiziki görünüş baxımından fərqli olsalar da, bu xalqlar arasında müəyyən ortaq xüsusiyyətlər mövcuddur. Onların dilləri bənzərdir və daha da önəmlisi, fiziki və zehni quruluşlarında şübhəsiz oxşarlıqlar müşahidə olunur.

Türkçülük

Türkçülük və ya Pantürkizm — bütün türk xalqlarının müstəqil olub birgə dövlət qurmasını məqsəd görən siyasi düşüncədir.

1880-ci illərdə Rusiya imperiyasının türk ziyalıları arasında yaranmış və türk xalqlarının mədəni və siyasi birliyini məqsəd görən ictimai-siyasi hərəkat^[10][11][12].

1804-cü ildə tatar əsilli ilahiyyatçı Kursavi İslam dinində müasirləşmə iddiasını irəli sürən bir traktat yazmışdır. Kursavi eyni zamanda Cədidçilik (ərəb. 'cədid' – 'yeni') dini təfəkkürünün əsasını qoymuşdur ki, bu düşüncə etirassız loyallıq əvəzində tənqidi təfəkkürü təşfiq etmişdir. Cədidçilik müsəlmanlar üçün təhsili, cins bərabərliyini, fərqli dinlərə qarşı tolerantlığı, türk mədəni birliyini və Avropa mədəni dəyərlərinə bağlılığı təbliğ etmişdir^[13]. 1843-cü ildə Kazan şəhərində Cədid hərəkatının əsası qoyulmuşdur. Hərəkat, yarı-dünyəvi müasirləşdirməni və təhsildə islahatları özünə məqsəd götürdüyü halda, tarxidə ilk dəfə dindən müstəqil Türk milli kimliyini irəli sürmüşdür^[14]. Görkəmli Krım tatar yazıçısı və ictimai xadimi, İsmayıl Qaspiralı, 1883-cü ildən dərc etdiyi "Tərcüman" qəzetində ilk dəfə türk xalqlarının vahid konsolidasiya halında birləşməsini irəli sürüb. Bu fikir digər krım-tatar, volqo-tatar və azərbaycan inteleqensiyasında böyük səda doğurdu. İsmayıl Qaspiralı həmçinin vahid türk dilinin unitifikasiyasında ilk addım atıb. O vahid türk dilini, orada olan fars və ərəb mənşəli sözlərdən təmizləməsi ilə başlayıb. Onun fikrincə bu dil bütün dünyada türk xalqlarının dili olmalı idi. Türk xalqlarının konsolidasiyası yolunda sonrakı addım 1902-ci ildə Qahirədə buraxılan "Türk" jurnalı oldu. Jurnalın səhifələrində Pantürkizm ideologiyasının, digər iki Qərbləşmə və İslamlaşma fikirlərinə alternativ kimi göstərilirdi. Bunun ən mükəmməl seçim olduğu duyulurdu. Pantürkizm haqda ən birinci elmi-teorotik fikir Yusuf Akçurunun 1904-cü ildə işıq üzü görən "Üç Tərzi Siyasət" məqaləsidir. Bu Pantürkizmin ideoloji və elmi cəhətdən mükəmməl olduğu haqdadır. Dörd il sonra 1908-ci ildə azərbaycanlı filosof Əli bəy Hüseynzadənin "Türkləşmək, İslamlaşmaq, Zamanlaşmaq" əsərində bu ideologiyanın davamlı təzahüri hiss olunur. Bir İdeologiya kimi Pantürkizm XIX əsrdə Panislamizm və Panqərbləşməyə güclü alternativ olaraq formalaşmışdır. Və məhz Osmanlı İmperiyasının "gənctürk" adlandırılan hökumətinin Pantürkizm siyasəti nəticəsində 1917–20-ci illərdə Azərbaycan türklərinə Türkiyə türkləri böyük yardımlar ediblər.

Atsızçılıq

Atsızçılıq (türkcə: Atsızcılık), türk ultramillətçi yazıçı və ideoloq Nihal Atsızın fikirlərinə əsaslanan sağ radikal ideologiyadır. Atsızçılıq sərt türk millətçiliyi, pantürkizm, turançılıq və irqi ayrı-seçkiliklə tanınır. Atsız, pantürkizm və turançılıq olmadan türk millətçiliyinin boş olduğunu düşünürdü. "Turançılıq" anlayışı bütün Ural-Altay xalqlarının (o cümlədən türk xalqlarının) birliyinə işarə etsə də, Atsız bu termini sadəcə "pantürkizm" sinonimi kimi istifadə edirdi və yalnız türk xalqlarını birləşdirməyi hədəfləyirdi, digər Ural-Altay xalqları ilə maraqlanmırdı. Onun məşhur sitatlarından biri belə idi: "Türkün türkdən başqa dostu yoxdur." Həmçinin deyirdi: "Biz avropalı deyilik, biz asiyalıyıq, buz kimi soyuqqanlıyıq və hər şeydən öncə biz türkük." ^[15][16][17] H. N. Atsız Mustafa Kamal Atatürkün və onun siyasətinin qatı tənqidçisi idi, baxmayaraq ki, 1960-cı il çevrilişindən sonra Atatürkə qarşı mənfi fikirləri bir qədər yumşalmışdı. O, Kamalizmin xarici təsirlərlə dolu olduğunu iddia edirdi. Atatürkün "Yurdda sülh, cahanda sülh" prinsipini isə "millətin mənəvi enerjisini söndürmək" kimi qiymətləndirir və "millətlər öz soylarını yaymaq və dünyaya hakim olmaq üçün istilalar və araşdırmalar aparmağa məcburdur" fikrini irəli sürürdü. ^[18] Atsız bütün karyerası boyu qatı antikommunist olub və kommunizmi "bizim üçün çox zərərli ideologiya" adlandırırdı. O, İsmet İnönü və onun hökumətini kommunistlərlə əməkdaşlığa görə nifrətlə tənqid edirdi. Atsız açıq-aşkar və qürurla irqçi idi, baxmayaraq ki, o, irqçiliyin "baş ölçmək, qan analiz etmək və ya yeddi nəsli saymaq" kimi şeylər olmadığını, türk qanı daşıyan hər kəsin türk olduğunu deyirdi. Rasizm-Turanizm məhkəmələri zamanı Atsız, qarışıq mənşəli türkləri, türkçülüyə xidmət etdikləri və başqa bir irqə bağlılıq göstərmədikləri müddətcə türk hesab etdiyini bildirmişdi. Atsız bütün türk xalqlarını eyni qanı daşıyan, dolayısıyla bərabər səviyyədə türk hesab edirdi. Lakin Türkiyədə yaşayan və türk dili bilən, mədəni cəhətdən türk hiss edən "yad insanlar"ı türk saymırdı. O, Kamalizmi sərt şəkildə qınayırdı, çünki Kamalizmin turançılıq və pantürkizm ideyalarından məhrum olduğunu və buna görə də türk millətçiliyi ideologiyası sayıla bilməyəcəyini iddia edirdi. Erkən Cümhuriyyət dövründə (1923–50) Atatürkün millətçiliyi isə belə idi: Türkiyə vətəndaşı olan hər kəs türkdür və onların etnik və dini mənşəyi önəmli deyil, yetər ki, özlərini türk kimi hiss etsinlər və türk olduqlarını qəbul etsinlər. Atsızçılıq isə tamamilə irq və soy anlayışına əsaslandığı vurğulanırdı. ^[19] Atsız həmçinin Ziya Gökalp və Hamdullah Suphi Tanrıövərin millətçilik ideyalarını da yetərincə millətçi olmadığı üçün tənqid edirdi. Atsız antisemitizmi ilə də tanınırdı və yəhudiləri "türklərin daxili düşmənləri" adlandırırdı. Lakin o, yəhudilərin ölü dillərini dirçəltdiklərini və "2 min il əvvəl itirdikləri torpaqları geri aldıqlarını" qeyd edərək bunu güclü millətçilik hissinin nəyi bacara biləcəyinə nümunə kimi göstərirdi. Eyni zamanda, yəhudiləri "bütün millətlərin gizli düşməni" adlandırırdı. "^[20] Atsız, türklərlə qeyri-türklərin heç bir halda evlənməməli olduğunu düşünürdü və onun üçün millətçilik sevgidən daha vacib idi. O, millətçiliyin hər hansı bir dindən, xüsusilə də islamdan üstün olduğunu hesab edirdi, çünki islam millətçiliyə ziddir. İlk vaxtlar Atsız islamı türklərin "milli dini" adlandırırdı, lakin sonradan islamın qatı tənqidçisinə çevrildi. O, ərəblərin islamı birlik yaratmaq üçün ortaya atdıqlarını, çünki islamdan əvvəl onların birliyə sahib olmadığını iddia edirdi. Atsız islamı "ərəblər tərəfindən, ərəblər üçün yaradılmış bir din" adlandırmışdı. Allahın varlığını inkar edir və Quranın Muhəmməd tərəfindən uydurulub Allaha aid edildiyini iddia edirdi. Atsız türklərin ön-islam inanclarına qayıtmasını müdafiə edirdi. O, Allah yerinə "Tanrı" sözünü işlədən ilk şəxslərdən biri idi. Atsız panislamizmi qətiyyətlə rədd edirdi və türklərin böyük millət olduqlarını, bunun islamdan əvvəl də belə olduğunu, onlara digər müsəlmanlarla deyil, yalnız türk xalqları ilə birlik lazım olduğunu düşünürdü. O, türk birliyinin müharibə olmadan mümkün olmadığını söyləyirdi. Atsız, Nasist Almaniyasını, xüsusilə də onların SSRİ-yə qarşı müharibəsi zamanı dəstəkləyirdi. Hətta onu Adolf Hitlerdən ilham almaqda günahlandırmışdılar, lakin Atsız bu iddiaları rədd edir və Atsızizmi Hitlerin Türkiyədə populyarlaşmasından əvvəl formalaşdırdığını bildirirdi. Atsız, açıq şəkildə ərəblərə, ermənilərə, kürdlərə, yunanlara, farslara, xan çinlilərinə, bolqar türklərinə, serblərə, xorvatlara, bosniyalılara, rumınlara, avropalılara, qaradərililərə, yaponlara, yəhudilərə, puştunlara, amerikalılara, çərkəzlərə, çeçenlərə, abazalara, albanlara, pomaklara, lazlara, ləzgilərə və gürcülərə nifrət etdiyini açıqca bəyan edirdi. Atsızçılıq, sonradan Alparslan Türkeşlə əlaqələndirilən bir növ türk millətçiliyi olan İdealizmə təsir etdi. Türkeş, Atsızçılıq millətçiliyi ilə razı idi, lakin islamı rədd etmirdi. İdealizm, millətçilik və islam ziddiyyət təşkil etdikdə millətçiliyi üstün tuturdu. Atsız, türk millətçiliyi ilə islamizmin uyğun olmadığını düşünürdü və Türkeşi ziddiyyətli ideologiyaları birləşdirməyə çalışdığı üçün dəfələrlə tənqid edirdi. Muhsin Yazıcıoğlu isə idealizmi millətçilik və islam ziddiyyətə düşəndə hansının seçilməli olduğunu müzakirə edərək daha da bölmüşdü.

Konservativ (Mühafizəkar) Milliyətçilik

Türk-islam sintezi (türk. Türk-İslam sentezi) türk milliyətçiliyi ilə islamı birləşdirən ifrat sağçı və sağçı mühafizəkar ideologiyadır.

Bu termin 1972-ci ildə türk-islam sintezini mühafizəkar tarixçi İbrahim Qəfəsoğlu tərəfindən irəli sürülmüşdür. O, bunun kökünü XI əsrdə ilk müsəlman türk sülaləsi olan Qaraxanilərə çıxarmışdır. Qəfəsoğlu türklərin qədim çöl mədəniyyəti ilə islam arasında əlaqəni bir incələşmə prosesi kimi qiymətləndirmişdir. Bu sintez 1970-ci illərdə təsisçisi Qəfəsoğlu olan "Aydınlar ocağı" intellektual klubunda təmsil olunurdu.^[21]

1970-ci illərin siyasi cəbhələri arasında qanlı toqquşmalar və 1980-ci ildəki dövlət çevrilişi ilə yaranan qarışıqlıqdan sonra xunta dini fundamentalizmlə bağlı qeyd-şərtlərə baxmayaraq, nizam və birliyi bərpa etmək üçün islami-mühafizəkar ideya və dəyərlərindən istifadə etməyə cəhd göstərmişdir. ^[22] 1980-ci il çevrilişindən sonra hərbi diktatura rəsmi dövlət ideologiyası olaraq türkçülük,^[23] türk-islam sintezi və kamalçılığın birləşməsini yaratmışdır.^[24]

Mühafizəkar milliyətçiliyin qolları, "İttihadçılıq", "Ülkücülük", "Alpərənlik" "Anadoluçuluq" və "Osmanlıçılıq"dır.

İttihadçılıq

İttihadçılıq (türk. İttihatçılık, hərf. Birlikçilik)^[25] — 1908-ci ildə Gənc türklər inqilabını həyata keçirən və 1913–1918-ci illərdə Osmanlı imperiyasını idarə edən İttihad və Tərəqqi Komitəsinin ideologiyası. Türk milliyyətçiliyi İttihad və Tərəqqi Partiyasının Mərkəzi Komitəsinin qatı türk milliyətçilərindən ibarət olmasına baxmayaraq, 1912–1913-cü illərdə Birinci Balkan müharibəsində məğlub olana qədər onlar imperiyanın türk olmayan əhalisinin xoşuna gəlməyəcəyi üçün ictimai yerlərdə bunu vurğulamırdılar.^[26] İttihat və Tərəqqi üçün daha bir problem imperiyanın etnik türklərinin əksəriyyətinin özlərini heç də türk kimi deyil, sadəcə olaraq türkcə danışan sünni müsəlmanlar kimi görmələri idi.^[26] Türkiyə tarixçisi Tanər Akçam yazmışdır ki, Birinci Dünya müharibəsi "Anadoluda yaşayan geniş müsəlman kütləsinin özlərini müsəlman yox, türk, yoxsa kürd kimi başa düşməsi belə sual altındadır".^[26] İttihad və Tərəqqi Partiyası "elm şüurlu kadrlar" ilə Osmanlı cəmiyyətinin inqilabi transformasiyasını özünə hədəf seçmişdi, lakin İTP monarxiyanı və islamın dövlət dini statusunu saxlamaq istəyən mühafizəkar inqilabçılar idi, çünki "Gənc türklər" sultanlıq və islamın Osmanlı imperiyasını bir arada tutan vacib bir element olduğuna inanırdılar.^[26]

İttihad və Tərəqqi Partiyası nəticədə panislamizmə arxalanırdı, lakin Müqəddəs Komitədə həmişə sekulyarizm bir mədəniyyət kimi mövcud idi. Üləma ilə əlaqələrini gərginləşdirən 31 mart hadisəsindən sonra İTP dini fanatizmi ciddi şəkildə sıxışdırmış, lakin eyni zamanda Birinci Dünya müharibəsi zamanı islamçı hərarətdən öz xeyrinə istifadə etmişdir. Buna baxmayaraq, İTP özünü Osmanlı, türk və müsəlman cəmiyyətini Avropa standartlarına uyğunlaşdıran, sosial islahat tələb edən modernist qüvvə kimi görürüdü. Kamalçılıqdan əvvəlki sosial islahat nümunəsi 1917-ci ildə qəbul edilən mübahisəli "Müvəqqəti Ailə Qanunu" idi. Nəticədə Osmanlı evlilik hüququnda qadın hüquqları və sekulyarizm sahəsində əhəmiyyətli irəliləyiş baş tutmuşdur. Qadınların boşanma hüququ genişləndirilmiş, çoxarvadlılıq isə məhdudlaşdırılmışdır.^[27]

Ülkücülük

Ülkücülük və ya Türkeşçilik — Alparslan Türkeş və Milliyətçi Hərəkat Partiyası xəttində keçirilən təşkilatlanmanın adıdır. Adının mənşələri Ziya Göyalp 'ın istifadə etdiyi "Milli məfkurə (ideal)"' və Nihal Atsız və Türkçülərin istifadə etdikləri "Milli ülkü" terminlərinə qədər uzanır. 1950–1953 illəri arasında Türk Milliyetçileri Dərnəyi tərəfindən istifadə edilmişdir. Ülkü, söz mənası baxımından "ideal" deməkdir. Ülkücülük isə, "idealizm" in qarşılığıdır. Türk Ocağı bünyəsində iştirak edən və Türkçülük axınını milli siyasət olaraq yerləşdirmək istəyən Hüseyn Nihal Atsız dövrün baş naziri Şükrü Saraçoğluna Orhun Jurnalında 1 mart 1944-cü ildə yenə bir ay sonra 1 aprel 1944-cü ildə olmaq üzrə iki açıq məktub qələmə alır. Məktubda dövlətin Atatürk zamanındakı Türkçülük oxunda uzaqlaşdığını, xarici təsirlərin artdığını yazır. Dövrün Milli Təhsil Naziri Həsən Əli Ucal, Nihal Atsız və yoldaşlarının fikirlərini təhlükəli görərək məhkəməyə verir. O dövrdə Nihal Atsızın yanına gəlib getməkdə olan gənc bir baş leytenant olan Alparslan Türkeş də Həbs arasındadır. 3 may 1944 günü Nihal Atsız və yoldaşlarının tutulmasına etiraz edən, minlərlə gəncdən ibarət olan böyük bir qrup, Ankara Adliyesine Ulus meydanına qədər gedər. Türkçülük hərəkatının Atatürk zamanında dövlət addımlarında milli siyasət olmasına baxmayaraq, kütləvi bir fikir halına gəlməsi bu hadisə ilə başlayır. 1965-ci ildə Respublikaçı Kəndli Millət Partiyası (CKMP) 'nin idarəçisi Alparslan Türkeş' in Atatürkün qanunlarını təməl alan və əhatə edən görüşlərinin toplanaraq yayımlanan (və Mümtaz Turhan 'ın qələmə aldığı deyilən) Doqquz İşıq 'ta Kommunizm, Kapitalizm və İmperializm xaricindəki Türk millətinə uyğun olan' Milli İnkişaf Modeli 'üçün "üçüncü yol" və ya "idealist yol" terminləri istifadə edilmişdir. 1966 və 1968 Senat seçkilərində "Tek idealist partiya" (Idealist: Ülkücü'nün İngilis sidir) şüarı istifadə edildi. CKMP'nin gənclik hərəkəti üçün istifadə "milliyyətçi toplumcu" adının Nasyonal Sosializm 'i çağrıştırmasından ötəri Ülkücü termini ön plana çıxmışdır. Çünki, müdafiə görüş faşizmə və sosializmə qarşı idi və bu adla əlaqələndirilmək istənmirdi. CKMP partiyanın kitleselleşmesi üçün Türkeş də "Allah Dağı qədər Türk, Hira dağı qədər Müsəlman ız" şüarını istifadə kimi hərəkətin ideologiyasını genişləndirməyə çalışmışdır. Seyyid Əhməd Arvasi və Dündar Taşer kimi ideoloqların təşəbbüsü "Türk-İslam Ülküsü" deyilən şəklini almışdır. Türkeş, əsgər mənşəli bir lider olaraq Atatürkçülük mövzusunda tavizsiz idi. "Türk-İslam Ülküsü" fikrini şəkilləndirərkən dünyəvilik mövzusunda həssaslığı qoruyaraq Atatürk 'ün Türk milliyyətçiliyi mövzusundakı fikirlərini ön plana çıxarmağı hədəfləmişdi. CKMP'nin adının Milliyyətçi Hərəkət Partiyası (MHP) olaraq dəyişdirildiyi və üç hilal li embleminin qəbul edildiyi 1969 Adana Konqresində Türkeş "Ülkücü Türk gəncləri, Bozkurtlar ım" deyə xitab etmiş və "Ülkücü" ifadəsi yayılmağa başlamışdır. Ancaq daha əvvəl Ötüken jurnalında Türkeş və CKMP'yi dəstəkləmiş olan Hüseyn Nihal Atsız, bu konqresdən sonra MHP-nin Türkçülük fikriyatı ilə uyğun gəlmədiyini və dinçi bir görünüşə qovuşduğunu söyləyərək tənqid başlamışdır. Bundan sonra 1970 'li illərin ilk yarısında türkçü, irqçiliyə çatan düşüncələri səbəbiylə həm MHP-nin həm də Ülkücü Hərəkatından təmizlik edilmişlər. 1970-ci illərin ikinci yarısında Ülkü Ocakları Dərnəyi nin fəaliyyətləri birlikdə Seyyid Əhməd Arvâsî'nin "Türk-İslam Ülküsü" fikri, xüsusilə daşaralı dindar və mühafizəkar gəncləri təşkilatlanmağa və milli dəyərləri aşılamaq üçün faydalı olmuşdur. Xüsusilə anti-kommunist ifadələr və Sünni-Hənəfi şəxsiyyət, Anadoludan hərəkətə iştirakları hızlandırmıştır. Bu müddət ərzində Nəcib Fazil Kısakürek Ülkücü Gənclik məclisləri üzərindəki təsiri büyüktür. Ülkücü dərnəkləri İslami təhsil və tərbiyə ağırlıq qazanmağa başlamıştır. Muhsin Yazıcıoğlu, Qədr Mahir kürəkənlər və Lütfü Şehsuvaroğlu kimi adlar Ülkü Ocakları bünyəsində önə çıxan gənc adlar olaraq, partiya içərisində dinamizmi təmin edən adlar olmuşdur. 12 Sentyabr 1980 Zərbəsi ndən sonra "Türk-İslam Ülküsü" ideologiyası zirvəyə çıxmış və bağlanılmış MHP-nin yerinə 1987-ci ildə qurulan Milliyyətçi İş Partiyası (MÇP)' nin gənclik təşkilatlanmasında yenə "Türk -İslam Ülküsü "ifadələri istifadə edilmişdir. 1991 Ümumi Seçiminde MÇP'nin Rifah Partiyası və islahatçı Demokratiya Partiyası ilə seçki ittifaqını qurduğunda "inananlar birləşdi" şəklində ifadə edilmişdir.

Alpərənlik

Alpərənlik (türk. Alperen Ocakları Eğitim Kültür ve Dayanışma Vakfı)^[28] və ya sadəcə olaraq Alpərənlər — Türkiyədə Böyük Birlik Partiyası ilə əlaqəli ifrat sağçı ideoloji, siyasi cərəyan.^[29] Alpərənlik ideologiyası sünni islam ilə türk milliyətçiliyinin sintezidir. Bu, milliyyətçiliyə günah kimi baxan islamçılar və dini əhəmiyyətsiz hesab edən milliyətçilər tərəfindən tənqid edilən ideologiyadır. Bununla belə, onlar Ülkü Ocaqlarından daha çox milliyətçilik əvəzinə dinə meyil etmələri kimi bəzi aspektlərdə fərqlənirlər. Həmçinin, Alpərənlər Türkiyədə türklər, lazlar, çərkəzlər, kürdlər və ərəblər də daxil olmaqla, bütün etnik qrupların əl-ələ verərək ölkəni müdafiə etməli olduqlarını, Ülkü Ocaqlarının isə yalnız etnik türklərin qayğısına qaldığını iddia edirlər. Alpərənlər heç bir etnik qrupu marjinallaşdırmadan, bütün insanları Adəm övladı kimi görərək türk millətinə qarşı dərin sevgi, bağlılıq və məsuliyyət yaratmaq istədiklərini iddia edirlər.^[30] Böyük Birlik Partiyası (qısalt. BBP) — 29 yanvar 1993-cü ildə Möhsün Yazıçıoğlu tərəfindən qurulan və mühafizəkarlığın ağır basdığı bir milliyətçilik fikrini qəbul edən siyasi partiya.^[31] Partiya 7 iyul 1992-ci il bazar günü Möhsün Yazıçıoğlu, Ökkəş Şəndillər, İsmət Gür, Saffət Topaktaş, Əhməd Özdəmir və Əsəd Bütün daxil olduğu 6 millət vəkili, prezidentlik şurası üzvləri, bir çox il, ilçə və daha kiçik yaşayış yerlərindəki təşkilat liderləri, yüksəkrütbəli idarəçiləri istefası ilə başlayan prosesin sonunda qurulmuşdur. Simvolu aypara içərisində güldür. Hələ də fəal olan partiya öz siyasi baxışını Türk-İslam Birliyi ideologiyasına əsaslandırır.

Osmanlıçılıq

Milli bayrağın qəbul edilməsinin arxasında duran fikir Osmanlıçılıqdan ilham almışdır: imperiyanın bütün vətəndaşlarının irq və dini qrupundan asılı olmayaraq altında toplaşa biləcəyi ortaq bir bayraq. Osmanlıçılıq və ya Osmanlı milliyyətçiliyi — 19-cu əsrdə Osmanlı İmperiyası daxilindəki bütün millətləri və xalqları Osmanlı ruhu altında birləşdirməyi hədəfləyən bir ideologiya idi. Tanzimat Osmanlı İmperiyasında 1839-cu ildə Tanzimat Fərmanının oxunması ilə başlayan modernləşmə və yeniləşmə dövrünün adıdır. Sözün mənası "düzənləmələr, islahatlar" deməkdir. Digər dillərdə adətən "Osmanlı islahatları" ifadəsi işlədilir. İmperiya daxilindəki bütün qövmlərin, icmaların və millətlərin din, məzhəb və etnik fərqləri nəzərə alınmadan ədalət, azadlıq və bərabərlik mühitində birlikdə yaşamasını təmin etmək istəyən bir yanaşmadır. Osmanlıçılıq ideyası dövlətin qurulmasında və formalaşmasında faktiki mövcud olan və yaşayan bir hadisə idi. Fransız İnqilabının yaydığı azadlıq, bərabərlik və milliyyət kimi fikirlər çoxmillətli və etnik birliyi olmayan Osmanlını mənfi təsirə məruz qoymuşdu. Osmanlı dövlət adamları inkişaf edən milliyyətçilik hərəkatlarının qarşısında Osmanlıçılığı dövlətin siyasi birliyini qorumaq və dövlətin davamlılığını təmin etmək üçün önə sürmüşdülər.^[32] Osmanlıçılıq axını, Tanzimat Fərmanı ilə Osmanlının siyasi ideologiyasına çevrildi. Lakin Osmanlıçılıq ideyası təbəələr arasındakı imtiyazları müəyyən qədər aradan qaldırsa da, müsəlmanlarla qeyri-müsəlmanlar arasındakı ayrılığı daha da dərinləşdirdi. Bu dövrdə Osmanlıçılıq axını uğurlu ola bilmədi və yeni güzəştlər, yeni axtarışlar və yeni ideologiyalar ortaya çıxdı.^[33] Islahat Fərmanı və Osmanlıçılıq fəaliyyətlərinə baxdıqda daha sistemli və təchizatlı bir Osmanlıçılıq ideyası qarşımıza çıxır. Azlıqların hüquqlarını Qərb dövlətləri müdafiə etmək istəyirdi və bu, qanun qarşısında bərabərlik və dini azadlıq mövzularında Osmanlı üzərində təzyiqləri artırmışdı. Tanzimat Fərmanı ilə ortaya çıxan tələblər və imtiyazlar Islahat Fərmanı ilə Osmanlıçılıq ideyası üzərində həyata keçirilməyə çalışılmışdır. Islahat Fərmanı, xaricilərin hazırladığı və Osmanlının imzalamağa məcbur qaldığı bir fərmandır. Osmanlıçılıq ideyası ilk dəfə Islahat Fərmanında açıq şəkildə görünməyə başladı. Bu fərmanla bütün imperiya ərazisində Osmanlı vətəndaşlığı qurulması hədəflənmişdi. Qeyri-müsəlmanlar onlara verilən iqtisadi, siyasi və sosial imtiyazlar və Qərblilərin dəstəyi ilə müsəlman təbəəni geridə qoymağa başlamışdılar. Islahat Fərmanı, xristianlara verdiyi imtiyazlarla ölkədə millətlərin birliyini qurmağa çalışırdı, lakin bu imtiyazlar azlıqların milliyyətçilik fəaliyyətlərinə dəstək oldu və imperiyanın süqutunu sürətləndirdi.^[34] Osmanlı dövləti, Osmanlıçılıq prinsipi çərçivəsində xarici mənşəli şəxslərə qarşı assimilyasiya siyasəti yürütməmişdir. Bütün təbəəni məmnun etmək və Osmanlı birliyini təmin etmək üçün hakimiyyətinə zidd hüquqlar belə vermişdir. Bu dövrdə Osmanlı ziyalıları meydana çıxmağa başladı və Tanzimatın verdiyi imtiyazlardan istifadə edərək Osmanlı dövlət bürokratiyasını və dövlətin pis idarəçiliyini tənqid etdilər. İlk böyük reaksiya isə Gənc Osmanlılar adlı bir cəmiyyətin qurulması ilə oldu.^[35]

• Neo-osmanlıçılıq

Gənc Osmanlılar Cəmiyyəti Islahat Fərmanının baş memarı Mehmed Emin Âli Paşa Osmanlının daxili və xarici siyasətlərini və zəif tərəflərini daim ziyalıların tənqidlərinə məruz qoyurdu. Bu vəziyyət yeni bir siyasi qurumun yaranmasına səbəb oldu. Gənc Osmanlılar Cəmiyyəti 1865-ci ildə qurulmuşdur. Suphi Paşazadə Ayətullah, Əhməd Beyzadə Mehmed, Yusuf Paşazadə Hacı Nuri, İskəndər Beyzadə kimi adlar cəmiyyətin ilk qurucuları idi. Daha sonra Namık Kamal, Şinasi və Ziya Paşa da bu cəmiyyətə qatıldılar və öncülləri oldular.^[36] Onlar Osmanlıçılıq prinsipini xalqa xidmət etmək, xalqın anladığı dildə danışmaq və onların problemlərini mətbuat və qəzetlər vasitəsilə gündəmə gətirmək üçün çalışırdılar. Tasvir-i Efkar, Tercüman-ı Ahval, Muhbir, Hürriyet kimi qəzetlərdə sədrəzəm və nazirlərin özbaşına idarəçiliyi və siyasətlərini tənqid edən yazılar yazırdılar. Bu cəmiyyət, dövlətin parçalanmasının qarşısını almaq və birliyi qorumaq üçün "İttihad-ı Anasır" (Millətlərin birliyi) ideyasını Osmanlıçılıq siyasəti ilə müdafiə etmişdir. Onlara görə, milliyyət üsyanlarını dayandırmaq və ölkənin bütövlüyünü qorumaq üçün dövlətin sərhədləri daxilində yaşayan bütün xalqları Osmanlıçılıq düşüncəsi ətrafında birləşdirmək vacib idi. Bunun üçün dil, irq və din fərqi nəzərə alınmadan hər kəsin bərabər hüquq və səlahiyyətlərə malik olması şərt idi. Osmanlıçılıq axını, Osmanlıdakı icma və millət fərqlərini aşan və bütün Osmanlı xalqına eyni anda xitab edən ilk ideoloji yanaşmadır. Yeni Osmanlılar, Jön Türklər və I Məşrutiyyət dövrü ziyalıları tərəfindən daha sistemli hala gətirilmişdir. Osmanlıçılıq, ağıl və məntiqlə yanaşan bir ideologiya olsa da, bürokratik və elitar köklərindən qurtula bilmədi və geniş kütlələrə yayıla bilmədi. Buna baxmayaraq, 19-cu əsrdən başlayaraq din və irq fərqi gözdən asılı olmayaraq hər kəsin qanun qarşısında bərabərliyi prinsipi ilə demokratiya tarixində mühüm rol oynadı. Bu səbəblə, Türkiyənin demokratiya tarixində Osmanlıçılıq düşüncəsinin əsas təməllərdən biri olduğunu deyə bilərik.^[37] 2002-ci ildə Ədalət və İnkişaf Partiyası hakimiyyətə gəldikdən sonra bu fikir yenidən gündəmə gəldi. 2009-cu ildə Yeni Osmanlıçılığı müdafiə edən və son dövr Türkiyə xarici siyasətinin arxasında duran şəxslərdən biri olan Əhməd Davudoğlunun xarici işlər naziri təyin edilməsi, artıq Türkiyə xarici siyasətinin bu istiqamətdə inkişaf edəcəyi təəssüratını yaratdı. ^[38] Əhməd Davudoğlu, İngiltərənin yaratdığı Britaniya Millətlər Birliyini nümunə göstərərək, Türkiyənin də Osmanlı Millətlər Birliyini qura biləcəyini açıqladı. 2006-cı ildə dönəmin Türkiyə prezidenti Abdullah Gülün və 2012-ci ildə dönəmin xarici işlər naziri Əhməd Davudoğlunun Əlcəzairə səfərləri zamanı Əlcəzair prezidenti Əbdüləziz Buteflika tərəfindən belə bir qurumun Türkiyənin rəhbərliyi ilə yaradılması təklifi Türkiyə rəsmilərinə bildirildi. ^[39] Əlcəzair prezidenti Əbdüləziz Buteflika, Abdullah Gülə belə dedi: "Osmanlı Millətlər Birliyi quraq. İngiltərə keçmiş müstəmləkələri ilə Britaniya Millətlər Birliyi — Commonwealth — qurdu. Biz Osmanlını heç vaxt müstəmləkəçi kimi görmədik. Güclü olduğu qədər də tolerant olan Osmanlı sistemi bu gün də tətbiq edilə bilməzmi? Biz Osmanlının bir parçasıyıq. Osmanlını biz, əlcəzairlilər, Əlcəzairə dəvət etdik, amma getməsini istəmədik." ^[40] Hasan Celal Güzel, müxtəlif qəzetlər üçün qələmə aldığı yazılarında Türkiyənin gələcək xarici siyasət perspektivində Osmanlı Millətlər Birliyinin qurulmasının vacibliyini vurğulayıb. ^[41] İlber Ortaylı isə "Milliyet" qəzetində Yeni Osmanlıçılıq mövzusunda bir köşə yazısı yazıb. O qeyd edib ki, bəzi ölkələrdə Türkiyənin şişirdilmiş şəkildə "neo-Osmanlı" kimi təsvir edilməsi normaldır, lakin Türkiyənin imperiya xəyalları quracaq vəziyyətdə olmadığını bildirib. ^[42]

Anadloçuluq

Anadoluçuluq (türk. Anadoluculuk) Türkiyə mədəniyyətinin əsas mənbəyinin Anadolu olması lazım olduğunu başlanğıc nöqtəsi kimi götürür. Bu ideologiyanın əsas dayağı Anadolu türklərinin 1071-ci ildə baş tutan Malazgirt döyüşündə qalib gələrək Anadoluda yeni bir sivilizasiya qurmasıdır.  Osmanlı İmperiyasının süqutu zamanı güclənən ümmətçilik, Osmanlıçılıq və Turançılıq kimi cərəyanlara reaksiya olaraq formalaşmışdır. Bu ideologiya irqə əsaslanmaq əvəzinə, Anadolu coğrafiyasında yaşayan hər kəsi mərkəzə qoymuşdur. Adətən, Anadolu adı altında birləşməyi vacib hesab edən insanları əhatə edir. Anadoluculuq, 20-ci əsrin əvvəllərində Türkiyənin xüsusi şəraitinin nəticəsi olaraq ziyalılar tərəfindən qəbul edilən yeni bir kimlik və ideologiyadır. I Dünya Müharibəsindən məğlub çıxan və parçalanan Osmanlı İmperiyasından geriyə qalan Anadolu torpaqlarını əsas götürərək, yeni bir siyasi fəaliyyət və kimlik formalaşdırma prosesini təmsil etmişdir. Bu fikir ilk dəfə Milli Mübarizə dövründə müdafiə olunmuş və bir çox ziyalı tərəfindən rəğbətlə qarşılanmışdır. Anadoluculuq ilk dəfə 1918-ci ildə ortaya çıxmış və böyük ideoloji cərəyanlar olan Turançılıq, Osmanlıçılıq və İslamçılığa qarşı bir reaksiya kimi doğulmuşdur. Anadolu coğrafiyasını kimliyin əsas qurucu elementlərindən biri hesab etmişdir. Bu baxımdan, torpaq əsaslı bir millət və milliyyətçilik anlayışını ifadə etmişdir. Anadoluculuq, Türk düşüncə və siyasi tarixində çoxlu tərəfdar tapmışdır. Bəziləri bu hərəkat və ideologiyanın öncüsü olmuş, bəziləri isə müəyyən müddət Anadoluculuğun təsirində qalmış və sonradan bu baxış bucağını tərk etmişdir. Xüsusilə, Milli Mübarizə dövründə demək olar ki, bütün ziyalıların marağını çəkən Anadoluculuq, Cümhuriyyət dövründə fərqlənmiş və müxtəlif Anadolucu yanaşmalar meydana çıxmışdır. 1924-cü ildə nəşr olunan Anadolu Məcmuəsi bu fərqliliyin ən mühüm mərhələlərindən biri olmuşdur. Müxtəlif düşüncə çərçivələri və dövrlərdə Anadolucu yanaşmanın öncüləri arasında Mükrimin Halil Yinanç, Remzi Oğuz Arık, Cevat Şakir Kabaağaçlı və Nurettin Topçu kimi adlar göstərilə bilər. Onlar Anadoluculuq hərəkatını fərqli baxış bucaqları ilə izah edib formalaşdırmışlar. Siyasətdə yer tuta bilməsələrdə buna baxmayaraq intellektual sahədə az qala nəzərəçarpacaq bir fəaliyyət göstərdilər, təşkilatlandılar. Bu bilik və təşkilatlanma, tək partiyalı dövrün son mərhələsində CHP daxilində güclü bir qrup yaratmalarına səbəb oldu. Anadolçu qrup, CHP-dəki sağ və mühafizəkar qanadın əsasını təşkil edirdi Bu adlardan başqa, bir çox ziyalı da Anadoluculuğa maraq göstərmiş, öncülər qədər olmasa da, bu ideologiyaya töhfə vermiş və müəyyən dövrdə Anadoluculuq çərçivəsində fəaliyyət göstərmişdir. Bu adlar arasında ən tipik nümayəndələrdən biri kimi Hilmi Ziya Ülken qeyd edilə bilər. Anadoluculuq düşüncəsi vətən, millət və milliyyətçiliklə bağlı əsas anlayışlarda müəyyən ortaq nöqtələrə sahib olsa da, modernləşmə, sənayeləşmə, texnologiya və din kimi mövzularda fərqli yanaşma və vurğular səbəbilə tam uzlaşma göstərmir. Erkən cümhuriyyət dövründə Hilmi Ziya Ülkən,^[43] Mehmet Raif Oğan^[44] və Nurəddin Topçu^[45] kimi bəzi ziyalılar türk millətçiliyinin mənşəyinin "Turan"da deyil, Anadoluda axtarılmasını təklif etmişdir.^[46]

Kipr türk milliyətçiliyi Şimali Kipr Türk Respublikasının (ŞKTR) müstəqilliyinə dəstəyi vurğulayır, yunanların dominantlıq etdiyi Kipr Respublikası ilə birləşmiş Kipr ideyasına qarşı çıxır, ŞKTR-nin Türkiyədən müstəqil qalmasını arzulayır.^[47]

• Arman, Murat Necip. "Türk Millətçiliyinin Dönüştürülməsində Bayağılığın Qaynaqları" . CEU Siyasi Elmlər Jurnalı, buraxılış: 02 / 2007, səh. 133–151.
• Eissenstat, Howard. "Anadoluçuluq: Türk Milliyyətçiliyinin Uğursuz Bir Metaforasının Tarixi". Yaxın Şərq Tədqiqatları Assosiasiyası Konfransında təqdim olunmuş məruzə, Vaşinqton, DC, 2002-ci ilin noyabrı.
• Tachau, Frank. "Türklər arasında Milli Kimlik Axtarışı" . Die Welt des Islams, Yeni Seriya, Cild. 8, Sayı 3 (1963), səh. 165–176. ]

• Çetin, Zafer M. "Tales of past, present, and future: mythmaking and nationalist discourse in Turkish politics". Journal of Muslim Minority Affairs. 24 (2). October 2004: 347–365. doi:10.1080/1360200042000296708.
• Poulton, Hugh. "The struggle for hegemony in Turkey: Turkish nationalism as a contemporary force". Journal of Southern Europe and the Balkans. 1 (1). May 1999: 15–31. doi:10.1080/14613199908413984.
• Uslu, Emrullah. "Ulusalcılık: The Neo-nationalist Resurgence in Turkey". Turkish Studies. 9 (1). March 2008: 73–97. doi:10.1080/14683840701814018.

•   Vikianbarda Türkiyə milliyətçiliyi ilə əlaqəli mediafayllar var.