Kömək
Bu səhifəni kitabınıza əlavə edin
Kitabı göstər (0 səhifə)
Səhifə təklif edinAzərbaycan xalq təbabəti və ya Türkəçarə — azərbaycanlıların inanclarına və adət-ənənələrinə görə xəstəliklərin müalicəsi.
Azərbaycan xalq təbabəti inanca, nəsillər boyunca ötürülən biliklərə əsaslanır. Türklər arasında bu üsullar "türkəçarəlik", onları tətbiq edən həkim isə "türkəçarə" adlandırılmışdır. "Loğman" adı İslamın qəbulundan sonra istifadə edilmişdir.[1]
Azərbaycan ziyarətgahlarının ruhi xəstələri sağaltması, dua vasitəsilə ağrıların azalması şamanizmə əsaslanır. Eyni zamanda cinçilərin və ruhları qovanların mövcudluğu da şaman inancı ilə bağlıdır. Türkəçarəlik 1930-cu illərdən sonra təqib edilsə də, yarpız, kəkotu, qarpız, müxtəlif ədviyyatlar vasitəsilə bir sıra narahatlıqların (soyuqlama, öskürük, üşütmə, baş ağrıları, boğaz ağrıları, nəfəs daralması) müalicəsi davam etmişdir.[2] Hal-hazırda geniş yayılmış üsullar banka atmaq, bitkilərin tüstüsünü vermə, həcəmət (çərtmə ilə qan alma), şəfalı sular, bitki tərkibli dərmanlar və s.-dir.[3]
Həcəmət atmaq iti bir alətlə qan çıxartmaq üsuludur. Həcəmət aləti heyvan buynuzundan hazırlanır və qan buynuz vasitəsilə sorulurdu. İndi bu aləti banka əvəz etmişdir.[3] Digər bir üsul yaz ayının gəlməsi ilə kirli, mikroblu qanın təbii üsulla zəli vasitəsilə sorulması idi.[4]
Türkçarəliyin bir qolu olan hanıxçıların (hənəkçilərin) sahəsi hesab edilən zökəm, tumov və göyöskürəyə tutulmuş xəstələrdə boğazın selikli qişası, boğaz badamcıqları iltihabı zədələnmələri müşahidə edilir, temperatur və yorğunluq olurdu. Hanıxçılar kəklikotu, nanə, yarpız, itburnu, sarıçiçək, əvəlik, lavanda, qəvliçiçəyi və s.-in dəmləmələrini istifadə edir, balın isti suda hazırlanmış şərbətinin, zirinc şərbətinin, bişirilmiş ilıq inək südünün, şalğam şərbətinin, üzüm sirkəsinin faydalı olduğunu qeyd edirdilər.[4]
Azərbaycanda qarşılaşılan xəstəliklərdən biri də çıxıq və sınıqlarla bağlı bədən travmalarıdır. Belə zədələr fiziki iş, güləş, döyüş və müxtəlif idman növlərini icra edərkən, həmçinin diqqətsizlikdən baş verirdi. Buna görə də Azərbaycanın hər bir kəndində bir və ya bir neçə sınıqçı var idi, onlar öz üsulları ilə çıxıq və sınıqları müalicə edirdilər.[5] Çöpçü adlı xalq təbibləri isə boğazda ilişib qalan sümük, tum, tıx və qida qalıqlarını çıxartdıqlarını iddia edirdilər. Onların iddiasına görə, 2 üsul istifadə edilirdi: uşağın burnuna üfürmək və uşağın qida borusuna yüngülcə basmaq.[6]
Göbəkdüşmə sərt hərəkətə görə, hoppananda və ya ağır çəkili bir şeyi götürəndə baş verə bilər. Bu zaman qarında ağrılar baş verir, el içində belə adam üçün "göbəyi düşüb" deyirlər. Masallıdan olan türkəçarəçi bu haqda fikrini belə demişdir: "Elə ki uşaq güc eliyirdi və ya şələ götürürdün, bilirsən ki, göbəyi düşüb. Görürsən ki, sancı doğrayır, aparıllar göbəkçəkənin yanına. Göbəkçəkən də barmağını salır, ağır-ağır bırır-bırır, görürsən göbək atır, biyaz da bırannan sora bi dənə balaca kartofdan, soğannan qoyursan ora, möhkəm bağlayırsan. 2–3 və ya 5 saatdan sora görürsən düşdü yerinə. Hə deyirsən bala 2 saatdan sora cay iç, cörək ye. Sora aç."[7]
XIX əsrin axırlarında Rəşid bəy Əfəndiyevin Qəbələ bölgəsindən topladığı məlumata görə, azərbaycanlılar sətəlcəm olan xəstənin onun ölən qohumlarından birinə ehsan verilmədiyi üçün ovsunlandığına inanırdılar. Bu xəstəliyin çarəsinin "ruh ölçən" adlandırılan qocalarda və qadınlarda, ya da falçılarda olduğuna inanılırdı.[8]
Məhəmməd Yusif Şirvaninin "Tibbnamə" əsərində qızılgül, bənövşə və s. çiçəklərdən, müxtəlif bitki toxumlarından məlhəm hazırlanması üsulları incə detallarına qədər göstərilmiş, bunların hansı xəstəlik üçün və necə istifadə ediləcəyi təsvir edilmişdir.[9]
"Ögey ana" filmində xalq təbibliyinin bir xüsusiyyəti kimi itburnu bitkisinin istifadəsinin xəstəlik müalicəsinə təsiri göstərilmişdir.[10]
- Çayçiçəyi — ağızda qurumaya qarşı[11]
- Əməköməci — mədə-bağırsaq üçün[12]
- Kəvər — diş və ağız boşluğu üçün[12]
- Qatırquyruğu — böyrək və sidik yolları üçün[12]
- Qaymaqçiçəyi — soyuqdəymə, öskürək, bəlğəm və s. üçün[12]
- Pərpətöyün — mədə-bağırsaq xəstəliklərinə qarşı[13]
- Əvəlik — daxili qanaxma, dəri xəstəlikləri, bəd xassəli şişlər, sidik tutulmaları üçün[13]
- Qara çörəkotu — sidikqovucu və ödqovucu kimi, həmçinin ana südünü artırmaq üçün[14]
- Çaşır — həzm və iştah üçün[14]
- Razyana — qarın ağrısına və köpməyə qarşı[15]
- Baldırğan — astma xəstəlikləri və ürək keçmələri üçün[16]
- Tərxun — əsəb, halsızlıq, qarına su yığılma və s. üçün[16]
- Dağnanəsi — mədə ağrıları və bağırsaq qurdları üçün[17]
- Kəklikotu — əsəb və ürək xəstəlikləri üçün[18]
- Yarpız — ürək sancısı, revmatizmə qarşı, ödqovucu kimi[19]
- İstiot yarpızı — qan-damar, mədə-bağırsaq, ifrazat sistemi üçün[20]
- Pişikotu — mədə-bağırsaq ağrıları və ürək sistemi üçün[21]
- Yovşan — titrətmə, ürəkgetmə, sarılıq, yuxusuzluq, qaraciyər, təngnəfəslik, sidik, dalaq, qusma, ishal üçün[22]
- Gicitkən — qastrit, ürək, qaraciyər, böyrək xəstəlikləri, qan azlığı üçün[23]
- Cincilim — mədə-bağırsaq xəstəliklərində ağrıkəsici kimi[24]
- Vəzəri — iştahaçıcı və həzm möhkəmləndirən kimi[25]
- İtburnu — qara öskürəyə qarşı[26]
- Ərik — qanı durulaşdıran və artıran vasitə kimi[27]
- Tut yarpağı — şəkər xəstəliyi və ürək ağrıları üçün[28]
- Tut doşabı — ürək ağrıları və qanazlığı üçün[28]
Bakı və ətrafında nəzərə gələnlər üçün üzərlik yandırılır, uşağı olmayan, evlənə bilməyən, işi düz getməyən insanlar üçün isə çilə kəsmək adəti icra edilir. Qorxuya görə xəstə olan, temperaturu düşməyən kişilər üçün çıldaq, mıxçəngəl, qurğuşun tökmək kimi rituallar icra edilir.[29] Qaratikan bitkisi isə kəm gözə qarşı istifadə edilir, Bakı və ətrafında, evlərdə saxlanılır.[30] Heyva ağacından uşaqlar üçün nəzərlik düzəldilir. Bir nəzər adətinə görə, dörd yol ayrıcından torpaq və çöp yığılır, onlar yandırılır, külü nəzəri dəyən adamın adı deyilərək, nəzər dəyən adamın boynunun arxasına, ayaq və əl biləklərinə sürtülür.[31] Bənövşəyi rəngdəki parçanın göz rəngində kəsilməsi və yandırılması ənənəsi də var.[32]
Bakı və ətrafında istilik, halsızlıq, baş ağrısı kimi xəstəlikləri çıldaq, qurğuşun tökmək, mıxçəngəl kimi rituallarla müalicə etməyə çalışırlar. Bu ritualların tətbiqi və istifadə edilən ləvazimatlara nəzər salanda qədim türk ənənəsinə bağlılığı görmək mümkündür. İstifadə edilən ləvazimatlar od, dəmir, duz və yumurtadır.[33]
Müasir dövrdə Azərbaycanda, həm kənddə, həm şəhərdə ənənəvi təbiblər məşhurdur. Bunlardan biri olan çıldaqçı pambığı və ya cır-cındırı odda yandıran, bükərək xəstənin bədənindəki sinir nöqtələrinə toxunan və beləliklə, xəstəni qorxularından xilas edən şəxsdir. Bu yolla qorxuya səbəb olan qüvvələr bədəni tərk edər. Bu, "zərəri zərərlə çıxartma" prinsipi ilə işləyən, bəsit əfsun metodudur.[34]
İnsanların müalicəsində qorxunu qorxu ilə çıxartmaq üsulundan istifadə edilir. Qorxan adamın başının üstündə xəbər verilmədən şüşə sındırılır. Şüşənin çıxardığı şəxs insanı ürpərdir və beləliklə, qorxusunun məğlub edildiyinə inanılır.[35] Qurğuşun tökmək üsulunda isə xəstənin başının üstündə, suya qurğuşun tökülür. Qurğuşun vasitəsilə suda alınan rəsmlər istifadə edilərək xəstəlik diaqnoz və müalicə edilir. Daha sonra həmin adamın yastığının altına un qoyulur və iki gün gözlədilir. Daha sonra həmin undan qorxan adamın xəmir kuklası (bədəli) düzəldilir. Qurğuşun töküləndə xüsusi formaya düşmüş qurğuşun kuklanın qarnına yerləşdirilir və bədəl (kukla) qəbiristanlığa basdırılır. Beləliklə, dərdi-bəla, pis ruhlar kuklaya keçir.[36]
Mıxçəngəl qorxunu çıxartmaq üçün tətbiq edilən ən qədim dini-magik üsuldur. Bu üsulda duz insanın başında döndürülür və daha sonra balaca parçanın içinə qoyulub bağlanır, mıxla qapıya sancılıb, adamın başının üstündə yandırılır. Daha sonra yumurta insanın başının üstündə döndürülür, sol və sağ çiyinlərə dəydirilir və insanın başının arxasından yanan parçanın üstünə atılır.[37] Mıxın yerə sancıldığı variant da mövcuddur. Əzim Əzimzadənin 1937-ci ildə çəkdiyi rəsmdə mıxçəngəl və qurğuşun tökmə adətləri təsvir edilmişdir.[38] Qorxunu çıxartmaq üçün İstifadə edilən digər üsullar butulka sındırmaq, dəmiri vurmaqla qorxutmadır.[39]
Çiləlik uşağı sağaltmaq üçün qəbiristanlığa aparılması çilə çıxarılması adətlərinə aiddir. Qadınlar üçün isə diri və ölü suyunun təyin edilməsi, daha sonra aybaşı keçirtməmiş bir qız uşağının bu sulardan birini seçməsi təmin edilirdi. Seçdiyi suya görə, xəstənin ölünün yoxsa dirinin çiləsini çəkdiyi təyin edilirdi.[40]
Vergili türkəçarələrin tibb sənətini vergi kimi aldıqlarına inanılır, onların peşələri ustad-şagird yolu ilə öyrədilmir. Bunlara hanıxçılıq, əbəçilik (mamaçalıq), sınıqçılıq, çöpçülük və s. aiddir. Təcrübə ilə öyrənən türkəçarələr olan xalq loğmanları isə otlarla, müxtəlif sularla, zəli ilə, qan almaqla və ya başqa üsullarla xəstəni sağaldır və onlar ustad-şagird sistemi ilə öyrənir. Bu loğmanlara sınıqçılıq, göbəkçəkənlik, otlarla və ya başqa üsullarla müalicə edənlər, qan almaqla sağaldan həcəmətçilər və s. aiddir.[41]
- Bilici qadın. Doğum zamanı qadının qarnı üstündə bıçaq sürtür. Doğumda şərdən qorunmaq üçün bıçaqların itilənməsinə əmr verir.[42]
- Çıldaqçı. Xalq təbabətində insanı ona narahatlıq verən qüvvələrdən azad edən təbibdir.[34]
- Çöpçü. Xalq təbabətində uşaqların boğazında qalmış çöpləri çıxardan təbibdir.[34]
- Ruhçu. Qəbirinə gedilməyən, yad edilməyən ölünün ruhu öz yaxınını "tutur". Ölünün gözü hələ də bu dünyadır. Buna görə də ölünün nə istədiyi öyrənmək üçün ruhçunun yanına gedərlər. Ruhçu ata-anadan qalma bir bacarıq olaraq, ruhları "ölçür". Hər kəs ruh ölçə bilməz. Ruhçu ölünün nə istədiyini yaxınına deyir. Məsələn, ölü halva pişirilib, yeddi qonşusuna paylanmasını istəyə bilər.[43]
- Şesə anası. Şər ruh olan şeşə quşunu öldürən qadındır. Bu qadın Şeşə quşunun vurduğu bir uşağın boğazına toxunarsa, o, sağalır.[44]
Azərbaycan xalq təbabəti Azərbaycan qeyri-maddi mədəni irs nümunələrinin dövlət reyestrində "Türkəçarə" adı ilə qeydiyyata alınmışdır.[45]
- ↑ Həkimova, 2017. səh. 15
- ↑ Həkimova, 2017. səh. 17
- ↑ 1 2 Həkimova, 2017. səh. 19
- ↑ 1 2 Həkimova, 2017. səh. 20
- ↑ Həkimova, 2017. səh. 22-23
- ↑ Həkimova, 2017. səh. 24-25
- ↑ Həkimova, 2017. səh. 26
- ↑ Həkimova, 2017. səh. 29-30
- ↑ Həkimova, 2017. səh. 27
- ↑ ""Ögey ana" filmindəki "İsmayıl"ın dublyoru illər sonra danışdı – VİDEO". İstifadə tarixi: 17 oktyabr 2025.
- ↑ Həkimova, 2015. səh. 126
- ↑ 1 2 3 4 Həkimova, 2015. səh. 127
- ↑ 1 2 Həkimova, 2015. səh. 128
- ↑ 1 2 Həkimova, 2015. səh. 131
- ↑ Həkimova, 2015. səh. 135
- ↑ 1 2 Həkimova, 2015. səh. 136
- ↑ Həkimova, 2015. səh. 137
- ↑ Həkimova, 2015. səh. 138
- ↑ Həkimova, 2015. səh. 140
- ↑ Həkimova, 2015. səh. 141
- ↑ Həkimova, 2015. səh. 142
- ↑ Həkimova, 2015. səh. 144
- ↑ Həkimova, 2015. səh. 149
- ↑ Həkimova, 2015. səh. 151
- ↑ Həkimova, 2015. səh. 155
- ↑ Həkimova, 2015. səh. 99
- ↑ Həkimova, 2015. səh. 156
- ↑ 1 2 Həkimova, 2015. səh. 160
- ↑ Musalı, 2023. səh. 40
- ↑ Musalı, 2023. səh. 46
- ↑ Musalı, 2023. səh. 47
- ↑ Musalı, 2023. səh. 48
- ↑ Musalı, 2023. səh. 53
- ↑ 1 2 3 Braux, 2017. səh. 6
- ↑ Musalı, 2023. səh. 56
- ↑ Musalı, 2023. səh. 57
- ↑ Musalı, 2023. səh. 58
- ↑ Musalı, 2023. səh. 60
- ↑ Musalı, 2023. səh. 62
- ↑ Musalı, 2023. səh. 64-65
- ↑ Həkimova, 2017. səh. 8
- ↑ Kalafat, 1998. səh. 55
- ↑ Beydili, 2003. səh. 77
- ↑ Beydili, 2003. səh. 528
- ↑ AZƏRBAYCAN QEYRİ-MADDİ MƏDƏNİ İRS NÜMUNƏLƏRİNİN DÖVLƏT REYESTRİ. Azərbaycan Respublikası Mədəniyyət Nazirliyinin 218 saylı 28.04.2010 tarixli Əmri ilə təsdiq edilmişdir, 25.08.2011, 28.03.2012, 18.10.2012, 15.05.2013, 03.02.2014, 27.01.2015, 17.02.2016, 12.05.2016, 24.10.2018, 09.04.2019, 09.12.2020 tarixli əlavələrlə. Online access: ICH inventory — Azerbaijan: Azerbaijani/English in Craftsmanship of mother of pearl inlay Arxivləşdirilib 2023-12-08 at the Wayback Machine
- Beydili, Celal. Türk Mitolojisi Ansiklopedik Sözlük (türk). Yurt Yayınevi. 2003.
- Braux, Adeline. "OCCULTURE" AND ALTERNATIVE FORMS OF RELIGIOSITY IN CONTEMPORARY AZERBAIJAN. religion.info. 2017. səh. 31.
- Kalafat, Yaşar. Eski Türk Dini İzleri (türk). 1998.
- Musalı, V. (2023). NAZAR, ÇİLE, KORKU GİDERME RİTÜELLERİ VE UYGULAMALARI (BAKÜ VE CİVARI ÖRNEĞİNDE). KÜLTÜRK(7), 37–74.
- NÜBAR HƏKİMOVA. "AZƏRBAYCAN FOLKLORUNDA XALQ TƏBABƏTİ İLƏ BAĞLI İNANCLAR SİSTEMİ" (az.). AZƏRBAYCAN MİLLİ ELMLƏR AKADEMİYASI FOLKLOR İNSTİTUTU. 2017. (#accessdate_missing_url)
- Nübar Həkimova. Azərbaycan xalq təbabəti: nəzəriyyə və təcrübə. Bakı, Elm və təhsil, 2015, 304 səh.
- İ. F. Səklikov. Xalq təbabətindən bir damla. Bakı. "ASSA" MMC, 2008. 128 səh.