Arxeoloji tədqiqatlardan öyrənirik ki, Sumbatan-Dizə yaşayış yeri E.ə. II minilliyin sonu – I minilliyin əvvəllərində Sumbatan dağının zirvəsini və yamaclarını əhatə edən, ilk vaxtlarda qəbilə birləşmələrinin mərkəzi olan bu 6–7 hektarlıq kənd genişlənərək bir neçə əsr ərzində 20 hektarlıq yaşayış yerinə çevrilir.. Azərbaycan ərazisində bu tip relyefə uyğunlaşdırılmış şəhərlər çox olmuşdur. Azərbaycanda bu tipli kənd yerləri tədricən müdafiə divarları ilə möhkəmləndirilərək şəhərlərə çevrilmişlər. E.ə. II minilliyin sonlarında ətrafı müdafiə divarları ilə möhkəmləndirilmiş şəhərlərdən biri də Sumbatan-Dizə olmuşdur. Sumbatan-Dizə şəhəri bir neçə dəfə dağıntıya məruz qalsa da bərpa edilmiş və sasanilər dövrünə qədər şəhər kimi mövcud olmuşdur. Əhəmənilər dövründən sonra ikinci dəfə sasanilər zamanı güclü dağıntıya məruz qalmış Sumbatan-Dizə, şəhər kimi öz funksiyasını itirmiş və kiçik yaşayış məskəninə çevrilmişdir. Bu qədim şəhər öz adını günümüzə qədər qoruyub saxlamışdır. 1936-cı ildə yaşayış yerinin adı dəyişdirilib Sabirkəndi qoyulsa da ətraf kəndlərin əhalisi onu indiyədək Sumbatan-Dizə adlandırır.

Tarixi ədəbiyyatda kəndin adı həmçinin Subatan‑Dizə kimi də işlənmişdi. Sumbatan-Dizə toponimi Gilançay vadisində ən qədim toponimlərdən biridir. Sumbatan sözü iki hissədən ibarətdir: "Sum" və "bat". "Bat" — sözü "kənd", "şəhər" və ya sadəcə "yaşayış məskəni" deməkdir. Bu söz elam dilindədir, və bu dildəki şəhər və kənd adlarının sonuna əlavə edilən "bat" sözü ilə eynidir . Fars dilində şəhər və kənd adlarının sonuna əlavə edilən "abad" sözü də elam dilindən götürülmüşdür. Sumbatan abidəsi Sumbatan-dizə adlanan(1936-cı ilə qədər)kənddə yerləşir. Burada diqqət çəkən kəndin adına əlavə edilmiş "dizə" sözüdür. Məlumdur ki, bu söz də elam dilində "tiz" — qala sözündən götürülmüşdür. Pəhləvi dilindəki "diz" kəlməsi də elam dilindən götürülmüş və qala mənasında işlədilmişdir. Naxçıvan qalası Sasanilər dövründə "kuhəndiz" — yəni "dağ qalası" adlandırılmışdır. Naxçıvan Muxtar Respubilkasının çox yerində və xüsusən də Gilançayın əhatəsindəki kəndlərin bir neçəsinin adında "diz" kəlməsi var ("Qoşa-dizə", "Baş-dizə", "Kələntər-dizə", ""). Arxaik "dizə" sözü kəndin indiki adında da (Sabir-Dizə) saxlanmışdır. Beləliklə, Sumbatan-dizə adındakı "bat" (kənd və ya şəhər) və "dizə" (qala) sözlərinin mənası aydın olur. Burada əsas problem adın ön hissəsində işlənən "Sum" sözüdür.

Sumbatan adına ən yaxın ad Assuriya mənbələrində rast gəlinir. Q.A.Melikişvili Sumbi adının ən çox Manna ilə yanaşı işlədildiyini göstərirlər. Sumbatan adının mixi yazılarda adı gedən Sun(m)bi ilə yerliləşdirilməsi ehtimalını irəli sürərkən biz təkcə adların fonetik oxşarlığına deyil, həm toponimlərin coğrafi mövqeyinə, həm də tarixi mənbənin dövrü ilə abidənin dövrünün uyğunluğuna nəzərdə tuturuq. Assur və Urartu mixi yazılarında Sumbi (və ya Sunbi), Mehri, Aza və s. toponimlərin (etnotoponimlərin) Manna ərazisində və ya ona yaxın göstərilməsi onların bu ərazidə, xüsusən Araz boyunda lokallaşdırılmasına imkan verir. Hər üç toponim Araz çayının sol sahilində indi də qalmaqdadır. Arazın orta axarında, xüsusən də Naxçıvan ərazisində, e.ə. II minilliyin sonu və e.ə. I minilliyin birinci yarısına aid çoxlu toponimlər olduğu kimi və ya cüzi dəyişikliklərlə dövrümüzə qədər gəlib çatmışdır. Bunlara misal olaraq Nüvədi (nou-vedi), Mehri, Ordubad (Arduba), Vənənd (Vanant), Aza, Maraza, Sakkarsu, Ərəzin (Arçini), Sum(n)batan, Didivar, Şərur, Max(z)da, Tumas, Axura, Vedi,Vedibasar adlarını göstərmək olar. Bu toponimlərin çoxunun adı Avestada çəkilir.

"Sum sözü "Şumer" sözünün etimologiyası ilə eyni olduğu ehtimal edilir Şumer sözünün etimologiyasında O.Süleymanovun fikirləri diqqətəlayiqdir. Onun fikirlərinin əsas hissələrini olduğu kimi veririk: " Gültəkin abidəsində belə bir poetik ifadə var: "Türk uduk yeri – Subi". Hərfi tərcüməsi: "Müqəddəs türk Yer-Suyu", poetik tərcüməsi "Müqəddəs türk ölkəsi" deməkdir… "Subyer" — ən qədim ölkənin adının leksik molekulu bəlkə də elə bu atomlardan yaranıb? Yaxud türklərin sonralar məskən saldığı ərazilərdə – Sibirdə, Monqolustanda belə bir yer adı olub? Monqol rəvayətlərində qoşa zirvəli Suber (Sumer, Sumber) dağı barədə danışılır. Bu dağ elə ucaymış ki, Nuh tufanı zamanı da zirvəsini su örtə bilməyibmiş. Rəvayətə görə dünya yarananda hər tərəf su idi və sudan iki Sumer-ula dağı boylanırdı". O.Süleymanovun araşdırmalarında daha maraqlı bir fikir yer (yir) bildirən qədim türk hərf heroqlifinin "kur" — dağ və "kir" — torpaq, ölkə bildirən qədim şumer işarəsindən alınmasıdır.

Sumbatan üç tərəfdən hündür dağlarla, Gilançay tərəfdən isə ikiqat müdafiə divarı ilə əhatə оlunmuşdur. Оnun şərq tərəfindən Gilançay, qərb tərəfindən isə keçir.Əsas hissə dağın üzərində yerləşir. Ərazinin sahəsi 5 hektara yaxındır. Yaşayış yeri dağın çaya tərəf olan hissəsində, oval formalı çökəklikdə yerləşir. Çökəkliyin çaya tərəf açıq qalan tərəfi‑yəni yaşayış yerinin şərq hissəsi iri həcmli daşlarla işlənmişdir. Bu siklopik tikintinin uzunluğu 18 m‑dir. Yaşayış yerinin şərq tərəfində, bu divardan başqa daha bir divar vardır. Həmin divarın xarici üzündə (çaya tərəf) dördbucaqlı çıxıntılar 1,3‑1,5 m hündürlükdə salamat qalmışdır. Sumbatan yaşayış yerinin yerləşdiyi dağın qərb tərəfindən başqa qalan tərəfləri sıldırım qayalıqdır. Ona görə də yaşayış yeri şərq tərəfdən iki qat müdafiə divarları ilə əhatələnmişdir. Yaşayış yerini əhatə edən ikinci divar cənuba tərəf daha 15–16 m uzanır Dağın sərt yamaclı bu hissəsinin hansı məqsədlə müdafiə divarı ilə əhatə olunması hələlik dəqiqləşdirilməyib. Burada Sumbatan yaşayış yerinin nekropolu yerləşə bilərdi. Lakin müdafiə divarlarının mövcudluğu burada ikinci bir yaşayış yerinin olmasını ehtimal etməyə əsas verir. Maraqlıdır ki, burada dağın zirvəsindən uçub tökülmüş bir neçə tonluq iri həcmli daşların ətrafı dairəvi və dördbucaqlı formada müxtəlif həcmli daşlarla işlənmişdir. Dağın bir neçə yerində adi gözlə izlənən bu tikinti qalıqlarının qəbirlərə və ya yaşayış yerinə aid olması hələlik müəyyən edilməyib. Müdafiə divarının şimal tərəfində yerləşən giriş qapısından başlanan dəhliz zirvəsinə doğru davam edir. Dağın zirvəsinə yaxın yerləşən ikinci qazıntı sahəsində də bu dəhlizin davamı aşkar edilmişdir. Maraqlıdır ki, ikinci qazıntı sahəsində – 5,8 m2 sahədə dəhlizin daş döşəməsi də salamat qalmışdır. Aydın olur ki, Sumbatan dağının şərq tərəfindən başlayaraq uzanan bu dəhliz dağın zirvəsinə qədər davam edir.

Abidə 1976-cı ildə Naxçıvan arxeоlоji ekspedisiyasının Xaraba Gilan dəstəsi tərəfindən qeydə alınmışdır. 2008–2012-ci illərdə Xaraba Gilan arxeoloji ekspedisiyası Sumbatan-dizə yaşayış yerində tədqiqatlar aparmışlar. 2010-cu ildə dağın zirvəsində, 480 m². sahədə aparılan arxeoloji qazıntılar burada dini-inzibati təyinatlı tikili kompleksinin olduğunu gostərdi. Kompleks, antik dövrdə, orta əsrlərdə və müasir dövrdə dəfələrlə dağıntıya məruz qalmışdır. Hər dəfə dağıntıya məruz qaldıqdan sonra bərpa olunmuşdur ki, bərpa izləri, xüsusilə kompleksin şərq tərəfində daha aydın izlənir. Kompleksin yaşayış yerinə tərəf olan hissəsinə nisbətən, sıldırım qayalığa tərəf olan hissəsindəki divarlarının özülü o dövrdəki yer səthindən 1,8–2,0 m hündürlüyündə (6–8 daş hündürlükdə) salamat qalmışdır. Axırıncı dağıntidan sonra – təqribən eramızın III əsrində tikintinin təyinatı dəyişdirilmişdir. Tikilinin əsas divarı şimal-cənub istiqamətində olub, eni cənub tərəfdə 3,0 m, şimal tərəfdə isə 2,8 m-dir. Kontforslarla təchiz olunmuş bu divarı, həm tikilinin, həm də şəhərin müdafiə divarı hesab etmək olar. Bu siklopik divarın mərkəzi hissəsində çəkisi 5–8 tona qədər olan qaya parçaları vardır. Qazıntı zamanı müəyyən edildi ki, müdafiə divarı işlənərkən dağın zirvəsindəki qaya parçalarından səmərəli şəkildə istifadə olunmuşdur. Kompleksin divarları da nəhəng qaya parçalarının üzərində işlənmiş, onların tikintisində bərkidici maddə kimi palçıq məhlulundan istifadə olunmuşdur. 2–3 metr eni olan divarların hər iki tərəfinə işlənmiş iri daşların arası müxtəlif həcmli daşlarla və palçıqla doldurulmuşdur. Bu zaman ən iri həcmli daşlar yaşayış yerinə tərəf deyil, divarın əks tərəfinə — təhlükə gözlənilən tərəfə düzülmüşdür. Müdafiə divarının şərq tərəfdən dörd rizaliti (eni 1,5 m, uzunluğu isə 3 m-ə qədər) qismən salamat qalmışdır. Rizalitlərin arası 1,5 m hündürlüyündə əlavə divarlarla bağlanmışdır ki, bu da kompleksin müdafiə qabliyyətini əhəmiyyətli dərəcədə artırmışdır. Əgər nəzərə alsaq ki, Sumbatan dağının bu tərəfi 50 m-ə qədər hündürlüyü olan sərt yamac və yamacın da zirvəyə tərəf olan hissəsi 9–10 m hündürlüyündə sıldırım qayalıqdır, onda kompleksin necə güclü müdafiə qabliyyətinə malik olduğu aydın olar. Sumbatan dağının şərq tərəfindəki nəhəng qayalıqlar zaman-zaman uçub aşağı yuvarlanmış və buradakı tikililərin üzərini örtmüşdür. 5–10 tonluq bu qaya parçalarının bəziləri zaman-zaman aşınmış torpağın altında qalsa da, çoxu indi də aydın görünür.Dağın bu hissəsi uçub tökülərkən kompleksin burada yerləşən tikililəri də dağılmışdır. Bu səbəbdən də qazıntı zamanı kompleksin şərq tərəfdə necə tamamlandığını müəyyən etmək mümkün olmadı. Kontrforsların quruluşuna və dağın ətəyindəki bir tərəfli müdafiə divarlarının tikilişinə əsaslanaraq ehtimal etmək olar ki, qayalıqların arasındakı boşluqlar və çıxıntıların ətrafı daşla işlənərək möhkəmləndirilmişdi. Umumiyyətlə, Sumbatan qalasının memarlıq üslubu və tkinti texnikasının analoqlarını Midiya qalalarında görürük.Sumbatan nekropolunda aparılan ar‑ xeoloji kəşfiyyat işləri göstərdi ki, nekropol Sumbatan dərəsini bütünlüklə əhatə edirSitat səhvi: </ref> teqi üçün bağlanma <ref> yoxdur

1. İbrahimli B., Xəlilov T., Qədirzadə H.Q., Əhmədova L.N. Sumbatan-dizə yaşayış yerində arxeoloji tədqiqatlar. AAT, 2011, s. 175–179;
2. İbrahimli B., Qədirzadə Q. Sumbatan-dizə yaşayış yerində arxeoloji tədqiqatlar. AAT, 2010, s. 135–142
3. İbrahimli B., Qədirzadə Q. Sumbatanda yeni tapıntılar. AAT, 2009, s. 138–142;
4. ↑ Vəli Baxşəliyev. Abbas Seyidov. Qədirzadə Qədir. Bəhlul İbrahimli Qədim Ordubad .Naxçıvan −2014.s-50.52
5. . Q.İsmayılzadə, B.İbrahimli. Rəsul dərəsində arxeoloji tədqiqatlar. AAT.2009. Bakı, 2010. S150–154
6. Вилаят Керимов. История развития оборонительного зодчества Азербайджана. Баку, 2007. S108
7. В.Г.Алиев. Культура эпохи Средней бронзы Азербайджана. 1991. S51.91
8. Oljas Süleymenov. Az-Ya. Bakı, 2007. S 228–235
9. Azərbaycanda arxeoloji tədqiqatlar. 2009. Bakı, 2010.S 138–142
10. Nairi Lands: The Identity of the Local Communities of Eastern Anatolia, South Caucasus and Periphery During the Late Bronze and Early Iron Age. A Reassessment of the Material Culture and the Socio-Economic Landscape GUIDO GUARDUCCI Published by: Oxbow Books Pages: 288 P106
11. Azərbaycanda arxeoloji tədqiqatlar. 2008. Bakı, 2009.S69–94
12. Вилаят Керимов. История развития оборонительного зодчества Азербайджана. Баку, 2007.S64–65