Naxçıvan MR-in ərazisindən keçən qədim ticarət-karvan yollarının, eləcə də strateji cəhətdən çox mühüm və əlverişli olan keçidlər üzərində e.ə. II–I minilliklərdə müdafiə istehkamları-qalalar tikilmişdir. Naxçıvan arxeoloji ekspedisiyası tərəfindən 2002-ci ilin iyul ayında Arazboyu İranla sərhəd dağlıq ərazidə uzun illərdən bəri strateji cəhətdən diqqətimizi cəlb edən və haqqında maraqlı rəvayətlər söylənilən Nehrəm dağlarında tədqiqat işləri aparıldı.

Culfa (Cula) və Nehrəm arasındakı sıldırım qayalıq zirvəli dağ silsiləsi təbii strateji sədd təşkil edərək Naxçıvan ərazisini cənubdan qoruyur. Buradan Araz çayı boyunca Nehrəmin dağlıq ərazisindən Yaxın Şərqlə Naxçıvanı birləşdirən qədim karvan yolu keçmişdir. Elə buna görə də Naxçıvan ərazisindəki çox mühüm qədim ticarət mədəniyyət ocaqlarından bir qrupu Culfa və Nehrəm ərazisində Naxçıvançay vadisində yaranmış və yüksək səviyyədə təkamül tapmışdır. Qədim Gülüstan (Cuğa), Nəhəcir, I-II Kültəpə və digər mədəniyyət mərkəzləri buna sübutdur. Naxçıvanda ilkin şəhər mədəniyyətinin, qala şəhərlərinin və möhtəşəm müdafiə istehkamlarının inkişaf tapması məhz bu dövrə təsadüf edir. Naxçıvanın Araz sahili geniş və münbit torpaq sahələri olan Nehrəm ərazisində e.ə. II–I minilliklərdə yaşamış qədim tayfaların birliyi yaranmış və Qızılburun sənətkarlıq-ticarət mərkəzi inkişaf tapmışdır.

Bu ərazidə yaşayan qədim əhalinin özlərini və təsərrüfat həyatlarını mühafizə etmək üçün müdafiə istehkamlarına ehtiyacı olmuşdur. Qızılburun qədim yaşayış yerində XX əsrin 60-cı illərində apardığımız arxeoloji tədqiqatlar zamanı qala tikmək memarlığının izləri müşahidə olunmuşdur. Nehrəm ərazisindəki Arazboyu yüksəkliklərdən də, o cümlədən xalq arasında "Dağ Yunus" adı ilə tanınan yüksəklikdə arxeoloji axtarışlar aparılmışdır. Hələ 1970–1980-ci illərdə bu dağın ətəklərində Dərə Şam, Gözəl Dərə ərazilərində arxeoloji qazıntılar aparılmış, tunc, ilk dəmir və orta əsrlər dövrünə aid yaşayış yerləri qeydə alınmışdır. Nehrəm kəndindən 10 km cənubda Araz çayının sol sahilində yerləşən konqlomerat dağlıq ərazinin ən hündür silsiləsi "Dağ Yunus" dağı adlandırılır. Dağın zirvəsinə əsas çıxış yolu geniş və dərin çökəkliklərdən ibarət "Gözəl Dərə" adlanan ərazidən keçir.

Dağ Yunus dağının şərq tərəfində sıldırım qayalarla sərhədlənən dərə selov ilə, zirvədə yerləşən Sum qalasına yeganə cığır yol gedir.

Qalanın yerləşdiyi zirvə dəniz səviyyəsindən 1600–1800 m. yüksəklikdədir. Dərənin dağ zirvəsinə yerləşən hissəsindəki keçiddə möhtəşəm müdafiə səddi tikilmişdir. Hər iki yandan sıldırım qayalarla bağlanan qala divarları orada geniş bucaq əmələ gətirir. Burada mərkəzi hissədən qala divarının ortasında zirvədə keçid yolu olmuşdur. Bu qala divarının daxildə 3,5 ha-dan artıq sahə müdafiə divarı ilə sərhədlənmişdir. Sahənin 2,5 ha hissəsi maili yamaclıdır. Dağın zirvə hissəsindən qərbə sıldırım qayalıqların sinəsində 1 ha-ya qədər nisbətən düz-yastan vardır.

Sun qalasının daxilində 100-ə qədər dördkünc planlı daş binanın qalıqları vardır. Binalar terraslarda yerləşib bir-birinə bitişikdir. Görünür ki, Sum qalası adi müdafiə istehkamı olmayıb. Lazım gəldikdə burada uzun müddət əhalinin əmlakın mühafizəsi mümkün olmuşdur.

Qalanın su ilə təchizatı maraq doğurur. Çox ehtimal ki, burada monolit qayalıq üzərindəki tikintilərin bəzisi təbii su ehtiyatını toplamaq üçün hovuzlar olmuşdur. Bununla belə qalada cənubda Araz çayına birbaşa bağlanan və sıldırım qayalarla mühafizə olunan cığır vardır. Görünür Qalanın su ilə təchiz olunması üçün bu cığırla lazım gəldikdə Arazdan su götürülürmüş.

"Dağ Yunus" dağı haqqında söylənilən bir rəvayət bu mülahizəni söyləməyə əsas verir. Həmin rəvayətə görə Dağ Yunus lazım gəldikdə, ehtiyac olduqda Arazdan su götürüb bu yerləri sulayırmış.

Sum qalasının müdafiə divarı şərq tərəfdən 150 m-ə qədərdir. Bu istehkam Naxçıvanın qədim qalaları silsiləsinə daxil olub öz tikinti üslubuna və memarlıq xüsusiyyətinə görə e.ə. III–II minilliklərin siklopik qalaları ilə eyniyyət təşkil edir.

Qala divarları müxtəlifhəcmli qaya daşlarından inşa edilmişdir. Divarın alt cərgə daşları hər iki yandan irihəcmli qaya daşlarından qurulmuşdur. Bu daşların ağırlığı 100 kq-dan 1–1,5 tona qədərdir. Dağın relyefi sərt yamaclı olmasına baxmayaraq alt hörgü daşları çox məharətlə və uçquna davamlı bir planda qurulmuşdur. Yan hörgü daşları cərgəsi arasındakı 2,1 metr enindəki divar boşluğu, orta və kiçik həcmli daşlarla xüsusi memarlıq texnikası tətbiq olunmaqla qurulmuşdur.

Giriş yolunda soldakı müdafiə divarının qurtaracaq hissəsi 20 metrə qədər uzunluqda nisbətən yaxşı qalmışdır. Divarın qurtaracağına yaxın 3 metr uzunluqda relyefə uyğun olaraq da plana çıxıntı əmələ gətirir və 7 m uzunluqda davam edən sıldırım qaya ilə birləşir.

Beləliklə, Sum müdafiə səddi öz möhkəmliyi etibarilə Naxçıvanın digər qalalarından seçilir. Sum qalasının və onun daxilindəki tikintilərdən bərkidici məhluldan (palçıqdan) istifadə olunmamışdır. Qala divarının eni 2,5–3 metrdir. Salamat qalmış divarın hündürlüyü 1,7–2 metrdir. Hörgü daşları üst-üstə 5 cərgə qalmaqdadır. Sum qalasının böyük bir hissəsi min illər boyu buraya toplanmış qar yığıntıları, təbii aşınmalar və tektonik proseslər nəticəsində dağıntıya məruz qalmışdır.

Bütün bunlara baxmayaraq öz möhkəmliyini saxlayır. Qalanın daxilində (şimaliqərb hissəsində), nisbətən yastı səthli sahədə (1 ha-dan artıq) çoxlu yaşayış binalarının 100-ə qədər daşları qismən salamat qalır. Binalar müxtəlif həcmli qaya parçalarından, dördkünc planda inşa olunmuşdur. Burada qədim və orta əsrlər dövrünə aid gil qab qırıqlarına təsadüf olunur. Sum qalasında geniş arxeoloji tədqiqatlar aparılacaq və Naxçıvanın şəhər mədəniyyəti tarixinə yeni səhifələr yazılacaqdır.

• Azərbaycan qalalarının siyahısı

• Əliyev V. H. Azərbaycanda tunc dövrü boyalı qablar mədəniyyəti. Bakı, Elm, 1977, s. 165.
• Əliyev V. H. Qədim Naxçıvan. Bakı, 1979, s. 76.
• Əliyev V. H., Bağırov R. B. Naxçıvanın qədim qala şəhərləri. Bakı: Elm, 2012, s. 192.
• Керимов В. И. Оборонительные сооружения Нахичеванской АССР. Тбилиси, 1981, 25 с.
• Керимов В. И. Оборонительные сооружения Азербайджана. Баку: Oğuz Eli,1998, 132 c.