Sulfoksidlər

Alitsiklik sulfoksidlərin adı, kükürd atomuna birləşən iki üzvi radikalın adının axırına "sulfoksid" sözünü əlavə etməklə düzəldilir, məsələn (CH3)2SO – dimetilsulfoksid, (C₂H₅)₂SO – dietilsulfoksid. Tsiklik sulfoksidlərin adı müvafiq heterotsiklin adının axırına "oksid" sözünü əlavə etməklə düzəldilir, məsələn tiatsikloheksan-1-oksid.

Sulfoksidlərin molekulasının quruluşu piramidanı xatırladır. Dimetilsulfoksid molekulası aşağıdakı xassələrə malikdir: Sulfoksidlərin İK-spektrlərində 1050–1060 SM⁻¹ sahəsində olan udulma zolağı sulfoksidləri xarakterizə edir və S=O rabitəsinə uyğun gəlir.

Sulfoksidlər rəngsiz, az uçucu maye və ya kristallik maddələrdir. Əksər üzvi həlledicilərdə həll olur. Kiçik radikallı sulfoksidlər suda həll olur. Bəzi sulfoksidlərin fiziki xassələri aşağıdakı cədvəldə verilmişdir:

Sulfoksidlər zəif əsaslardır, qüvvətli turşularla (HC_l, HBr, HNO₃) R₂SO∙HCl tipli duzlar əmələ gətirir; müxtəlif reagentlərin təsiri ilə məs. H₂O2, sulfonlara qədər RR'SO₂ oksidləşir; reduksiyaedicilərin təsiri ilə (LiAlH₄, NaBH₄, H₂ Pd-un , dixlorboranın, üçxlorsilanın, Ph₃P və b.) sulfidlər RR'S əmələ gətirir. Sulfoksidlərin aminlərin və amidlərin törəmələri ilə kondensləşməsi sulfimidlərin RR'S=NR (R-alkil, aril) alınması ilə nəticələnir. Sulfoksidlərin nukleofil xüsusiyyətə malik olması, onların asanlıqla alkoksi-, hidroksisulfon əmələ gətirməsində özünü göstərir və bundan da benzil- və allilhaiogenidlərin və ya tozilatların oksidləşməsində istifadə olunur.

Sulfoksidlər adətən müvafiq sulfidlərin oksidləşməsi yolu ilə alınır. Oksidləşdirici kimi turş mühitdə hidrogen peroksid, azot oksidləri, hipoxlorid və digər oksidləşdiricilərdən istifadə olunur.

• Химическая энциклопедия в пяти томах. Пол — Три. — М.: "Большая Российская Энциклопедия", 1995. — Т. 4. — ISBN 5-85270-092-4.
• Общая орг. химия, пер.с. англ., том 5 Москва,1983, с. 253–318. А.Ф. Елеев.