Sudan etirazları

Ölkədə çörəyin qiymətinin qalxması ilə etirazlar baş qaldırmışdır. Bir neçə həftə ərzində şəhərlərdə çörək qıtlığı yaşanmış, çörək bişirilən yerlərdə növbələr yaranmışdır. Ölkədə mal çatışmazlığı və qiymətlərin qalxması 70 faizlik infilyasiyadan sonra baş verir. Milli valyutada artıq dəyədən düşür və devalivasiya 80 % təşkil edir^[16][17]. Sərt iqtisadi tədbirlərin görülməsi xalq arasında etirazlara səbəb olur^[18].

İqtisadi problemlər hətta 2017-ci ilin oktyabrında ABŞ sanksiyalarının aradan qaldırılmasından sonra belə səngiməmiş, əksinə alovlanmışdır. Ölkədə korrupsiya isə yüksək olaraq qalır (Transparency International təşkilatının rəsmi məlumatına əsasən 180 ölkə arasında 170 yer^[19]) və Cənubi Sudanın müstəqillik əldə etməsi ilə neft yataqlarının 4-də 3 itirməsi onun iqtisadiyyatına mənfi təsir göstərir^[20].

Bununla yanaşı etirazlar nəticəsində siyasi səbəblər də ortaya atılır. Ömər əl-Bəşirin 30 illik hakimiyyəti dövründə hakimiyyət istitutları deqradasiyaya uğramışdır. Hər hansı bir müxalif fikirə qarşı qəddarlıq siyasəti də etiraza səbəb olmuşdur^[4]. 2018-ci ilin avqustunda Ömər əl-Bəşirin 2020-ci il prezident seçkilərində iştirak etməyəcəyini bəyan etsə dənamizədliyini dəstəkləyərək, onun üçüncü müddətə yüksəlməsinə baxmayaraq, gözlənilməzliyi və gələcək seçkilərdə iştirak etməyəcəyinə dair əvvəlki bəyanatına baxmayaraq "Sudan Milli Konqresi" onu növbəti seçkilərdə dəstəkləyəcəyini bəyan edir^[21]. Bu tədbirlər müxaliflərin sayının artmasına səbəb olur. Sudanlı aktivistlər onun namizədliyinə qarşı bir kampaniyabaşladırlar^[21].

Etirazlar başlamazdan əvvəl sudanlı müxalifətçi Sadiq əl-Mehdi ölkəyə döndü. Etirazlar 19 dekabr 2018-ci ildə ölkədə baş vermiş iqtisadi çətinliklərdən qaynaqlanır. İlk olaraq Qedaref və Atbara^[22] şəhərləri ayağa qalxır. Bir müddət sonra etirtazlar şiddət və vandalizmlə müşahidə edilir^[22][23][24]. Etirazçılar hakim partiyanın yerli iqamətgahını yandırılar. Bundan sonra Fövqəladə vəziyyət və monendant saatı elan edilir.^[22].

20 dekabr etirazlar digər şəhərlərə keçir. Ən böyük etirazlar Xartum şəhərində baş tutur. Burada etirazşıların sayı 3 minə çatır. Artabda isə etirazşıların sayı min nəfərə çatır. Rəsmi məlumata əsasən Qedaref və Şimali Nildəki etirazlar 8 nəfərin ölümünə səbəb olur^[2].

21 dekabr etirazlar Xartum, Omdurman və Əl-Obeyd şəhərlərində etirazlar baş qaldırır. Bəzi şəhərlərdə baş vermiş etirazçılara qarşı göz yaşardıcı qaz və səs qumbaralarından istifadə edilir. Bəzi şəhərlərdə hökumət əleyhinə göstərişlərə fövqəladə vəziyyət və komendant saatı elan edilir. Hartum əyalətinin Təhsil Naziri 2018-ci il dekabrın 23-dən Hartum şəhərindəki bütün məktəblərdə dərslərin qeyri-müəyyən vaxta qədər ləğv etmək qərarına gəlir^[25].

24 dekabr Anadolu Ajansinın məlumatına əsasən Sudan hərbçiləri "xalqın maraqları və ölkənin təhlükəsizliyi naminə" hökumətə dəstək verdiklərini bildirdi.^[26].

25 dekabr Bəşir yerli stadionda çıxış edərək hadisəni "hər bir xainə və agentə" və həbsi ilə bağlı şayiələr yayanlara cavab adlandırıb. Prezident hökumətin inkişaf və tikinti layihələrini həyata keçirəcəyini və vəziyyəti yaxşılaşdıracağını bəyzn edir^[27].

27 dekabr Sudanın Rabitə naziri Bəşər Arur "Tahrir əs-Sudan" hərəkatının liderinin həbsi üçün İnterpola müraciət etdiklərini bəyan edir.

28 dekabr Bəşir Cümə namazında məsciddə olarkən bura gələn inanvlılar "Bəşir get!" deyə səslənməyə başlayırlar. Bundan sonra prezident öz mühafizəçiləri ilə birlikdə məscidi tərk edir^[28].

29 dekabr artıq həkim, hüquqşunas, müəllim və tələbə həmkarlar ittifaqları etirazlara qoşulur. Etirazları iki müxalif partiyada dəstəkləyir^[29].

1 yanvar 2019-cu il Hökuməti formalaşdıran 22 siyasi partiya, prezident Əl-Bəşirin istefasını və hökumətin Keçid Şurasının yaradılmasını tələb edən ərizə imzaladılar. Ərizədə həmçinin hökumət və parlamentin ləğvi üçün tələblər də irəli sürülür^[30].

2 yanvar hökumət Twitter, Facebook və WhatsApp^[31] sosial şəbəkələrinə girişi bloklayır.

4 yanvar Əs-Seyid ər-Rəhman məscidi ətrafına toplanan etirazçılara göz yaşardıcı qaz tətbiq edilir^[32].

6 января Səhiyyə naziri Məhəmməd Əbu Zeyid Mustafanın istefasından sonra Hartum və Madanda yeni bir qüvvə ilə etirazlar başladı^[33]. Polis etirazçılara göz yaşardıcı qaz tətbiq edir^[34].

9 yanvar два демонстранта погибли, ещё шестеро получили ранения в ходе продолжающихся протестов^[35].

10 yanvar The Times ruslara aid "Vaqner" hərbi qrupunun etirazşıları patrulladığını bəyan edir^[36][37]. 11 yanvar tarixində Sunadın Daxili İşlər Naziri Əhməd Bilal osman bu xəbəri yalanlayır^[38].

19 yanvar iki etirazçı nümayişlər zamanı aldığı yaralardan həyatını itirir^[39].

25 yanvar polis generalı Haşim Əbülrəhim Omdurman və Xartumda iki nəfərində öldüynü təstiqləyir.^[6].

10 fevral minlərlə etiazçı qadın həbsxannasına gələrək bütün qadınların o cümlədən Faizu Nukud buraxılmasını tələb edir. Mitinqi Sudanın Həmkarlar ittifadı təşkil edir^[40].

21 fevral hökumət qüvvələri mitinqi təşkil edənlərin 25 nəfərini həbs edir. Onmlar arasında Sufdan Kommunist partiyasının sədri Məhəmməd Noxtar əl Xatibdə olur.^[41][42].

22 fevral dinc nümayişin polislər tərəfindən sərt formada qarşısı alınır. Onlara göz yaşardıcı qaz tətbiq edilir. Nümayiş liderləri Faruk məscidi ətrafında həbs edilir. Onlar arasında bir çox partiuya fəalı və həmkarlar ittiafaqının üzvləri olur. altı nəfər isə dindirildikdən sonra azadlığa buraxılır^[43]. Bundan sonra Ömər əl-Bəşir ölkədə 1 illik fövqəladə vəziyyət elan edir. Bununla yanaşı ölkənin milli təhlükəsizlik və kəşfiyyat orqanların rəhbəri Salah Abdullah Saleh bildirir ki, Ömər əl-Bəşir Sudan Milli Konqresi partiyasının rəhbərliyindən gedir və övbəti seçkilərdə namizədliyini irəli sürməyəcəkdir^[44].

23 fevral Prezident Əl Bəşir ölkənin hökumətini, bütün qubernatorları və əyalət hökumətlərini istefaya göndərir^[45].

24 fevral Xartumda və Omdurman keçirilən çox minlik mitiqdə əhali prezidentin fövqəladə vəziyyət elan etməsinə etiraz edir. Toplanan etirazçılara göz yaşardıcı qaz tətbiq edilir və yollar balanılır^[46].

25 fevral Ölkənin yeni baş naziri Məhəmməd Tahir Ayla, Sudanın birinci vitse-prezidenti Əhməd Avad İbn Auf və əyalət qubernatorları and içir. Bundan başqa Sudan prezidenti ictimai qurumların, iclasların, tətillərin qadağan edilməsi barədə təcili qərar qəbul etdir^[47][48].

Həmin gündən etirazlar bərpa olunur. Onun səbəbi rejimin fövqəladə hall vəziyyətini elan etməsi və hökumət rəhbərliklərinə hərbişilərin təyin edilmədi olur^[49].

26 fevral həkim və tələbələr oturaq aksiyalara başlayır. Polis onlara qarşı göz yaşardıcı qaz tətbiq edir^[50].

27 fevral Milli Konqresin liderlərindən biri olan Amin Hassan Omar partiya içində 2020-ci ildə prezident seçkiləri üçün yeni bir namizədin təqdim elməsinə hazır olduqlarını bildirir. Bundan öncə isə əl-Bəşir kütləvi etirazların başlamasından sonra seçkidə iştirakdan imtina etmişdir^[51].

28 fevral Prezident əl-Bəşir təhlükəsizlik güclərinə etiraz içtirakçılarına qarşı geniş səlahiyyətlər verdi. Polis xüsusi icazə olmadan belə evləri axtarmasına, insan və nəqliyyat vasitələrinin hərəkətlərini məhdudlaşdırmasına, hökumət əleyhinə fəaliyyətlərdə şübhəli şəxsləri həbs etməsinə və istintaq zamanı əmlaklarını müsadirə etməsinə icazə verir. Prokurorluq indi nümayişçiləri dəstəkləyən şübhəli millət vəkilləri və hərbçilərii immunitetdən məhrum edə bilər. Ölkədə fövqəladə təcili məhkəmələr təşkil edilir^[52].

Əl-Bəşir tərəfindən alınan bütün tədbirlərə baxmayaraq, ölkədəki etirazlar davam edir. Yüzlərlə adam Xartum və Omdurman küçələrinə çıxaır. Polis etirazşılara qarşı göz yaşardıcı qaz tətbiq edir^[53].

1 mart Ömər Əl Bəşir Milli Konqres Partiyasının sədri vəzifəsindən ayrılır və onun müavini Əhməd Harun növbəti konqresə qədər vəzifəyə təyin edilir^[54].

1 mart gecəsində fövqəladə məhkəmələr 870 nümayişçini iki həftədən 10 ilə qədər azadlıqdan məhrumetmə cəzasına məhkum etsə də, etirazlar günorta namazından sonra davam etdir. Gələcəkdə 250 nümayişçinin mühakimə olunacağı gözlənilir^[55].

3 mart müxaliflərin lideri Sadik əl-Mehdi prezident əl-Bəşiri ölkədəki böhrana son qoymaq üçün keçid dövrünü elan etməyə və istefaya çağırdıe^[56].

5 mart Sudan həmkarlar ittifaqı fövqəladə vəziyyət əleyhinə etrazları başladır. Öz növbəsində Umma partiyasının sədri Sadiq əl-Mehdi ölkənin prezidentini xalqa qarşı çıxmağı dayandırmağa və könüllü istefaya çağırdı.^[57].

11 mart Sudan Milli Qanunvericilik Məclisi ölkədə fövqəladə bir vəziyyət tətbiqini təsdiqlədi, ancaq onu 6 aya qədər endirdi^[58].

12 mart Fövqəladə məhkəmə 9 qadınla hökumət əleyhinə etiraz aksiyalarında iştirak etməsi ilə əlaqədar cəzalandırılıb. Hüquq müdafiəçiləri bildirirlər ki, ölkədəki yüzlərlə qadının şəriət normalarına uyğun olaraq cəza alır, amma vəkillər məhkəmənin qərarına etiraz edirlər. Demokratik Hüquqşünaslar Alyansı nümayəndəsinin sözlərinə görə, vəkillərin təzyiqi səbəbiylə cəza hələ icra edilməmişdir^[59].

13 mart Prezident əl-Bəşir 21 nazirdən ibarət olan yeni hökumətini tam formalaşdırır^[60].

11 aprel 2019-cu ildə ölkədə baş vermiş çevriliş sayəsində prezident hakimiyyətdən salınır.

27 dekabr 2018-ci ildə Xartum Beynəlxalq Hava Limanına İl-76 təyyarəsi eniş edir. Bu təyyarədə 30 ton un göndərilmişdi. Yükün naməlum bir xeyriyyəçi tərəfindən göndərildiyi bildirilir — Prezident Ömər əl-Bəşirin şəxsi dostu olduğu ifadə edilir^[12]. 29 dekabr 2018-ci ildə 32 ton un ilə ikinci təyyarə gəlir. Sudan hökumətinin Qatar, Türkiyə və Bəhreyn tərəfindən dəstəklənməsindən sonra yardımlar gəlməyə başlayır. Bununla yanaşı Dubay əmirliyinin təhlükəsizlik müdir müavini general Dahi Halfan kömək çağırışı etdi və Sudan prezidentini fəlakət dövründə xalqının ən aktiv şəkildə qoruyucusu olduğunu bildirdi^[12][13].

31 dekabrda Sudan prezidenti kütləvi hökumət əleyhinə aksiyalar zamanı baş verən şiddət hadisələrini araşdırmaq üçün komissiyanın təkili haqqında əmr verdi^[61].

Hökumətin məlumatına görə 7 yanvar 2019-cu ildə 19 nəfər etirazçı həyatını itirmişdir. Bununla yanaşı 2 polisdə həlak olmuşdur. Təhlükəsizlik qüvvələri arasında 178, dinc əhali arasında isə 219 nəfər ağır yaralanmışdır^[10][24]. 12 yanvarda ölənləri sayı 24-də çatır^[62]. 25 yanvarda itkilər otuza çatır^[6].

Müxalifətin sözlərinə görə yanvarın əvvəllərində etirazlar zamanı 22 nəfər həlak olmuşdur. Amnesty International insan haqları üzrə təşkilatı isə 37 ölüm qeydə almışdır.