Statistik diskriminasiya (ing. Statistical discrimination) — iqtisadiyyat və sosial elmlərdə fərdlərə və ya qruplara qarşı əvvəlki məlumat və ya statistik göstəricilər əsasında fərqli yanaşma tətbiq edilməsi anlamına gəlir.[1] Bu yanaşma, fərdlərin real xüsusiyyətlərinə deyil, aid olduqları qrup haqqında əvvəlki təxminlərə əsaslanır. Statistik diskriminasiyanın tarixi XX əsrin ortalarına təsadüf edir və xüsusilə əmək bazarında işə qəbul proseslərində özünü göstərmişdir.[2]
Statistik diskriminasiyanın nəzəri əsasları 1970-ci illərdə iqtisadçılar Kennet Errou və Edmund Felps tərəfindən işlənib hazırlanmışdır. Onların fikrincə, işəgötürənlər namizədlərin fərdi keyfiyyətləri haqqında məhdud məlumata sahib olduqları hallarda, statistik təxminlərdən istifadə edərək qərar qəbul edirlər.[3] Məsələn, bir işəgötürən müəyyən bir qrupun üzvlərinin orta məhsuldarlığı haqqında statistik məlumatlara əsaslanaraq, həmin qrupun bütün üzvləri haqqında mənfi təxminlər irəli sürə bilər. Bu yanaşma qrup üzvlərinin fərdi bacarıqlarını və potensialını nəzərə almır, onları ümumi təxminlər əsasında qiymətləndirir. Bunun nəticəsində, yüksək bacarıqlı fərdlər belə diskriminasiyaya məruz qala bilər.[4] Statistik diskriminasiya xüsusilə gender, irq və ya etnik mənsubiyyət sahələrində tez-tez müşahidə olunur. Bu növ diskriminasiya həmçinin sosial ədalətsizlik və qeyri-bərabər imkanların yaranmasına səbəb olur.[5]
Statistik diskriminasiyanın sosial təsirləri müxtəlif formalarda özünü göstərir.[6] Fərdlər üçün bu, imkanların məhdudlaşdırılması və şəxsi inkişafın qarşısının alınması ilə nəticələnir. Cəmiyyət səviyyəsində isə istedad və resursların effektiv istifadəsinin qarşısını alaraq iqtisadi və sosial itkilərə gətirib çıxarır.[7] Statistik diskriminasiyanı azaltmaq üçün təhsil, hüquq və siyasət sahələrində daha geniş məlumatlılıq və bərabərlik təşəbbüsləri həyata keçirilməlidir. Həm fərdi, həm də qrup səviyyəsində daha ədalətli yanaşmanın tətbiqi struktur dəyişikliklər tələb edir.
Statistik diskriminasiyanın yaranması əsasən fərdlərin real xüsusiyyətləri barədə dəqiq məlumatın çatışmazlığı ilə bağlıdır.[8] Bu vəziyyətdə qərar qəbul edənlər (məsələn, işəgötürənlər, kreditorlar və ya sosial xidmətlər nümayəndələri) müəyyən qruplar haqqında mövcud statistik göstəricilər və stereotiplər əsasında nəticələr çıxarırlar. Belə yanaşma bir tərəfdən qərarların tez qəbul olunmasına kömək etsə də, digər tərəfdən ədalətsizliyə səbəb olur.[9] Məsələn, bir işəgötürən müəyyən bir qrupun orta məhsuldarlığının aşağı olduğunu düşünərək, həmin qrupa aid olan namizədləri işə qəbul etməyə üstünlük verməyə bilər. Halbuki, fərdi səviyyədə namizədin bacarıqları qrupun ümumi göstəricilərindən çox fərqli ola bilər.[10]
Statistik diskriminasiya əmək bazarında, təhsil sahəsində, maliyyə xidmətlərində və hətta hüquq-mühafizə orqanlarının fəaliyyətində özünü göstərə bilər. Məsələn, kredit təşkilatları borc verərkən müəyyən sosial və ya etnik qruplara yüksək risk tətbiq edərək onların maliyyə imkanlarını məhdudlaşdıra bilər.[11] Bu cür diskriminasiya stereotiplərin dərinləşməsinə və sosial təcridin artmasına səbəb olur. Statistik diskriminasiyanın yaranmasının digər səbəbi isə sistemlərdə məlumatın çatışmazlığı və ya qərar qəbul edənlərin qərəzli yanaşmasıdır. Bu problemə qarşı mübarizə aparmaq üçün fərdlərə bərabər imkanların yaradılması və statistik məlumatlardan sui-istifadənin qarşısının alınması vacibdir.[12]
- ↑ Mankiw, N. Gregory. Principles of Economics (9). Cengage Learning. 2020. 392–393. ISBN 9780357133804. İstifadə tarixi: 19 September 2021.
- ↑ Thijssen, Lex. "Taste-based versus Statistical Discrimination: Placing the Debate into Context" (PDF). GEMM Project. 2016. 2023-08-10 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2025-01-09.
- ↑ Fang, Hanming and Andrea Moro, 2011, "Theories of Statistical Discrimination and Affirmative Action: A Survey," in Jess Benhabib, Matthew Jackson and Alberto Bisin, eds: Handbook of Social Economics, Vol. 1A, Chapter 5, The Netherlands: North Holland, 2011, pp. 133-200. Available as NBER Working Papers 15860 Arxiv surəti 9 yanvar 2025 tarixindən Wayback Machine saytında, National Bureau of Economic Research, Inc.
- ↑ Lang, Lehmann. "Racial Discrimination in the Labour Market: Theory and Empirics" (PDF). Journal of Economic Literature. 50 (4). 2012: 959–1006. doi:10.1257/jel.50.4.959. JSTOR 23644909. 2019-08-30 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2025-01-09.
- ↑ William M. Rodgers. Handbook on the Economics of Discrimination. Edward Elgar Publishing. 2009. 223. ISBN 978-1-84720-015-0.
- ↑ K. G. Dau-Schmidt. Labor and Employment Law and Economics. Edward Elgar Publishing. 2009. 304. ISBN 978-1-78195-306-8.
- ↑ Wainer & Brown 2006, "Three Statistical Paradoxes in the Interpretation of Group Differences: Illustrated with Medical School Admission and Licensing Data"
- ↑ Paula England. Comparable Worth: Theories and Evidence. Transaction Publishers. 1992. 58–60. ISBN 978-0-202-30348-2.
- ↑ Phelps, Edmund. "The Statistical Theory of Racism and Sexism". The American Economic Review. 62 (4). 1972: 659–661. JSTOR 1806107.
- ↑ "Rooting Out Discrimination in Home Mortgage Lending -" (PDF). 2013-11-10 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2025-01-09.
- ↑ Tilcsik, András. "Statistical Discrimination and the Rationalization of Stereotypes". American Sociological Review (ingilis). 86. 2020-12-11: 93–122. doi:10.1177/0003122420969399. ISSN 0003-1224.
- ↑ Thomas J. Nechyba. Microeconomics: An Intuitive Approach. Cengage Learning. 2010. 514. ISBN 978-0-324-27470-7.
- Arrow, K. J. (1973), "The Theory of Discrimination", in O. Ashenfelter and A. Rees (eds.), Discrimination in Labor Markets, Princeton, NJ: Princeton University Press. ISBN 0-691-04170-9
- Coate, Steven and Glenn Loury, 1993, Will affirmative-action policies eliminate negative stereotypes?, The American Economic Review, 1220–1240. JSTOR 2117558
- Glenn Loury , The Anatomy of Racial Inequality, Princeton University Press. Informally illustrates the theory in the context of United States' racial differences.
- Phelps, Edmund S. "The Statistical Theory of Racism and Sexism". American Economic Review. 62 (4). 1972: 659–661. JSTOR 1806107.